Παραμένει απέθαντη η τηλεόραση, ενώ εδώ και δεκαετίες κάποιοι προμήνυαν το τέλος της; Πώς η λογική της TV κατάφερε και εισέβαλε στο διαδίκτυο;
Αν ένα μέσο μαζικής ενημέρωσης έχει καταφέρει να επιβληθεί με τη φόρμα του σε όλα τα άλλα και να ορίζει εδώ και δεκαετίες τον τρόπο με τον οποίο επικοινωνούμε, αυτό δεν είναι το διαδίκτυο, αλλά η τηλεόραση.
Τις προηγούμενες δεκαετίες γράφτηκε πλήθος αναλύσεων που έβλεπαν το τέλος των τηλεοπτικών δεκτών από το αδηφάγο Internet και τα διάφορα μοντέλα streaming που θα επικρατούσαν. Το πλήρωμα του χρόνου ήρθε για να αποδείξει πως όλα αυτά ήταν λανθασμένες εκτιμήσεις και πως η τηλεόραση τείνει να μοιάζει περισσότερο με ένα απέθαντο ον παρά με μία νεκρή συσκευή.
Τηλεόραση και ομογενοποίηση
Στις σπουδές επικοινωνίας, αυτό που μαθαίνει κάποιος είναι πως το κάθε μέσο αναπτύσσει τη δική του λογική, όμως όλα με κάποιον τρόπο συνδέονται μεταξύ τους.
Ευλόγως θα αναρωτιέται κάποιος τι κοινό μπορεί να έχει μία εφημερίδα με την κινούμενη εικόνα, τα supergraphics και τα social media.
Τα ΜΜΕ έχουν και αυτά τη δική τους ιστορία, όχι μόνο στο περιεχόμενο και τον τρόπο οργάνωσής τους, αλλά και στη φόρμα η οποία αντανακλά και εξυπηρετεί ανάγκες και τάσεις της κάθε εποχής.
Ένας τρόπος για να κατανοήσουμε το παραπάνω είναι να παρατηρήσουμε ιστορικά την εξέλιξη ενός ΜΜΕ.
Οι εφημερίδες, για παράδειγμα, στην Ελλάδα έχουν αλλάξει αρκετές φορές μέγεθος. Το παραδοσιακό μεγάλο φύλλο τους με τις λίγες σελίδες αντικαταστάθηκε μέσα στη δεκαετία του 1980 από την tabloid φόρμα. Παρότι εξυπηρετούσε λόγω του μικρότερου μεγέθους, αυτή η επιλογή επικρίθηκε από αρκετούς, διότι η αισθητική των tabloid ήταν ταυτισμένη με ένα είδος σκανδαλοθηρικής δημοσιογραφίας στο εξωτερικό.
Στην πραγματικότητα, η αλλαγή αυτή συνδεόταν με την περίοδο ανάπτυξης της τηλεόρασης και της διευρυμένης κατανάλωσης. Έτσι, οι εφημερίδες έγιναν πιο πλούσιες σε χρώμα και φωτογραφίες, υιοθετώντας τηλεοπτικά στοιχεία, ενώ ο λόγος και οι στήλες τους έγιναν πιο χαλαρές.
Κοντά στη δεκαετία του 2010, κατά την οποία ο Τύπος ξεκίνησε να βιώνει κρίση λόγω των portals που ξεπηδούσαν το ένα μετά το άλλο και ήταν δωρεάν, πολλές εφημερίδες επέστρεψαν στο παλιό format τους και σταδιακά άρχισαν να υιοθετούν άλλο στήσιμο και γραφιστικά που ήταν πιο κοντά στην τεχνολογία του διαδικτύου. Σήμερα αν ανοίξει κάποιος μία εφημερίδα -πράγμα σπάνιο, αν δείτε τις πωλήσεις- θα εντυπωσιαστεί από τον τρόπο που πολλά άρθρα αντλούν αισθητικά στοιχεία από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Το ίδιο ισχύει όμως και για την τηλεόραση, η οποία αντλεί αισθητικά χαρακτηριστικά από τον Τύπο και το διαδίκτυο. Αυτό αποτελεί διάσταση της θεωρίας του υβριδικού μιντιακού συστήματος (hybrid media system), σύμφωνα με την οποία παρά τον ανταγωνισμό τους τα ΜΜΕ καταφέρνουν να συνυπάρχουν και να αλληλοεπηρεάζονται.
Γιατί η TV δεν πέθανε ποτέ;
Αρχικά, η τηλεόραση, σε αντίθεση με όλα τα άλλα ΜΜΕ, αποτελεί μορφή κουλτούρας και μάλιστα εξαιρετικά ισχυρής.
Παρότι σε ποιοτικό επίπεδο ο κινηματογράφος επιβάλλεται, η τηλεόραση έχει μεγαλύτερη επίδραση στον τρόπο που διαμορφώνει τα ακροατήρια. Ειδικά για την Ελλάδα, αυτό αποτελεί μία πικρή αλήθεια διότι για πολλούς -κυρίως παλιούς αναλυτές- η τηλεόραση από τη φύση της είναι «trash». Αυτό δεν πρέπει να ερμηνεύεται με όρους περιεχομένου, καθώς υπάρχει πλήθος αξιόλογων προγραμμάτων, αλλά με όρους πολιτισμικής επίδρασης.
Η συγκρότηση του ελληνικού star system έγινε πάνω στη λογική της υπερκατανάλωσης. Σκεφτείτε τα εξαιρετικά ακριβά ντυσίματα, τον glamour χαρακτήρα των εκπομπών τότε και όλα τα άλλα στοιχεία τα που αντανακλούν ένα lifestyle το οποίο οι μάζες δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν, εάν δεν προσέφευγαν στα καταναλωτικά δάνεια.
Η ισχυρή τηλεοπτική επίδραση ήταν και αυτή που ώθησε ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας των δύο «αμαρτωλών» δεκαετιών του 1990 και του 2000, να αφήσει την όποια λογική της παραγωγής και να προσφύγει σε ένα καταναλωτικό όργιο δίχως τέλος, μέχρι και το 2009 που η φούσκα έσκασε.
Εάν θέλουμε να κατανοήσουμε περισσότερα για την συγκεκριμένη περίοδο και τη δύναμη της τηλεόρασης, ας θυμηθούμε τον «αέρα» προσώπων όπως ο Πέτρος Κωστόπουλος που θεωρεί πως η σημαίνουσα ιστορική συμβολή του ήταν να «ξεβλαχέψει» τον μέσο Έλληνα.
Γιατί βλέπω στο TikTok στιγμιότυπα από τις καλοκαιρινές επαναλήψεις;
Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον φαινόμενο είναι η εισβολή στο διαδίκτυο παλαιών τηλεοπτικών προγραμμάτων που λειτουργούν ως «απέθαντο» περιεχόμενο.
Αρχικά, αυτό μπορεί να παρατηρηθεί σε διάφορες streaming πλατφόρμες που αγοράζουν τα δικαιώματα παλιών τηλεοπτικών σειρών όπως, Sopranos και Twin Peaks. Το γεγονός ότι τέτοιες σειρές δεν αποτελούν μέρος ενός αρχείου με ελεύθερη καθολική πρόσβαση, αλλά γίνονται εμπορικά εκμεταλλεύσιμες μετά από τόσα χρόνια δείχνει πως η τηλεόραση μόνο νεκρή δεν είναι, αλλά συνεχίζει να παράγει κέρδος και πολιτισμική επιβολή.
Ένας άλλος τρόπος για να γίνει αυτό πιο ξεκάθαρο είναι να σκεφτούμε γιατί βλέπουμε στα social media μας στιγμιότυπα από τις καλοκαιρινές επαναλήψεις των τηλεοπτικών σειρών μυθοπλασίας που θεωρούνται «κλασικές». Ναι, αυτές που έχουμε σιχαθεί από τις τόσες φορές που τις έχουμε δει, αλλά συνεχίζουμε να το κάνουμε ως guilty pleasure πολλές φορές.
Μέσα στα 35 χρόνια ζωής της ιδιωτικής τηλεόρασης έχουν δημιουργηθεί εκατοντάδες σειρές από τα κανάλια, όμως μόλις κάποιες λίγες -που δεν ξεπερνούν τις δεκαπέντε- διατηρούν εξαιρετική επίδραση στην ελληνική pop κουλτούρα και βρίσκουν τον δρόμο τους προς το διαδίκτυο κάνοντας κατάληψη στα social media.
Memes και στιγμιότυπα από το «Είσαι το ταίρι μου», το «Κωνσταντίνου και Ελένης», τους «Αταίριαστους», το «Dolce Vita» και τα «Εγκλήματα» προκαλούν γέλιο ακόμα και σε άτομα τα οποία δεν είχαν καν γεννηθεί την εποχή που παίζονταν και απέχουν σε μεγάλο βαθμό από το χιούμορ της εποχής.
Η όποια ερμηνεία επιχειρηθεί δεν θα πρέπει να εγκλωβιστεί απλά στη νοσταλγία, αλλά στην πολιτισμική ισχύ της ίδιας της τηλεόρασης. Αν στην εξίσωσή μας, πέραν της μυθοπλασίας, προσθέσουμε και πρόσωπα όπως ο Βασίλης Ραφαηλίδης και η Μαλβίνα Καραλή, που είχαν και πλούσια αρθρογραφία, όμως συνεχίζουν να γίνονται γνωστά από διάφορα τηλεοπτικά στιγμιότυπα, τότε καταλαβαίνουμε πως η τηλεόραση για άλλη μία φορά καταφέρνει και επιβάλλεται σε όλα τα άλλα ΜΜΕ και εν τέλει επωφελείται από τη μηχανική του virality.
Η νέα τηλεόραση
Η παραγωγή τηλεοπτικής μυθοπλασίας για ένα διάστημα είχε πάψει στην Ελλάδα λόγω κρίσης. Το τελευταίο διάστημα έχει εκκινήσει ξανά, όμως δυσκολεύεται να δημιουργήσει αντίστοιχους συσχετισμούς με τις παλιές σειρές και να επιφέρει την αντίστοιχη κερδοφορία.
Ένα μεγάλο κομμάτι της τηλεοπτικής παραγωγής πέφτει δυστυχώς στο reality tv. Τα reality προγράμματα αποτελούν μορφές «τεχνολογίας του εαυτού», δηλαδή υποδεικνύουν τρόπους ζωής και δράσης απέναντι σε κάποια προβλήματα της καθημερινότητας που αντιμετωπίζουν όλοι οι άνθρωποι. Από την άλλη πλευρά, η μυθοπλασία -παρότι έχει και αυτή κάποιες πολιτικές διαστάσεις– παραμένει η αφήγηση μίας ιστορίας, διατηρώντας πάντα μία ποιότητα.
Αν και στα reality υπάρχουν αντίστοιχα στοιχεία μυθοπλασίας, καθώς οι χαρακτήρες δημιουργούνται σύμφωνα με κάποια πολύ αυστηρά πρότυπα και ακολουθούν ένα storyline, στην πράξη εκφράζουν έναν τρόπο κατανάλωσης. Σκεφτείτε πόσοι από τους παίχτες των reality ήταν ή έγιναν influencers και τελικά λειτουργούν ως σάρκινα billboards για κάθε επίδοξο διαφημιστή.
Κάτι που δεν έχουμε αναφέρει ακόμη είναι τα talk shows. Είτε ακολουθούν τη λογική των hard news είτε επικεντρώνονται σε πιο χαλαρές προσεγγίσεις, ενδεχομένως αποτελούν και τις εκπομπές με τις λιγότερες ουσιαστικές αλλαγές μέσα στον χρόνο, καθώς εστιάζουν αποκλειστικά στους καλεσμένους.
Όσο απέθαντη και αν θεωρείται η τηλεόραση, πάντα έχει να μας δώσει κάποια έμπνευση.
Πριν μερικές μέρες, ξημερώματα έπεσα πάνω σε μία εκπομπή από το αρχειακό υλικό της ΕΡΤ. Συγκεκριμένα, το «Καλλιτεχνικό Καφενείο» από το μακρινό 1986. Εστίασα στον «πρωτόγονο» για τα σημερινά δεδομένα τρόπο τηλεόρασης. Τους καλεσμένους δεν τους απασχολούσε η ίδια η τηλεοπτική προβολή τους, αλλά η μεταξύ τους συζήτηση.
Αυτό που μπορούμε να διδαχτούμε από τέτοιες εκπομπές είναι ο ρόλος της κάμερας, η οποία δεν αποτελεί το επίκεντρο, αλλά το μέσο παρατήρησης και καταγραφής μίας επικοινωνιακής τελετουργίας. Με απλά λόγια, η τηλεόραση, αν θέλει να εξάγει ουσία, θα πρέπει να είναι λιγότερο αυτοαναφορική και περισσότερο περιγραφική – το σίγουρο είναι πως σαν ΜΜΕ θα συνεχίσει να υπάρχει για πολλά χρόνια ακόμη.