Είναι κοινώς αποδεκτό πως, έστω και σε έναν χαμηλό ρυθμό, έχει επιτευχθεί σημαντική πρόοδος σε πολλά ζητήματα κοινωνικών ανισοτήτων και διακρίσεων όπως η έμφυλη ανισότητα, οι ρατσιστικές διακρίσεις και οι συμπεριφορές απέναντι σε κοινωνικές ομάδες.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι μετανάστες, οι πρόσφυγες και τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Στο μοτίβο των διακρίσεων και των προκαταλήψεων εμπεριέχεται, όμως, ένα μέρος το οποίο αν και υφίσταται στην καθημερινότητά μας, συχνά περνά απαρατήρητο χωρίς να αντιλαμβανόμαστε τη μακροπρόθεσμη επιρροή του ως προς τη διαμόρφωση των κοινωνικών στερεοτύπων που γεννούν όλες αυτές τις αντιλήψεις.
Το φαινόμενο της ασυνείδητης προκατάληψης φαίνεται να αποτελεί μια χαραγμένη κοινωνική οπτική επάνω σε ποικίλα θέματα της ρουτίνας μας, οπτικές που εκφράζονται συχνά και αποδεικνύονται ως επί το πλείστον λανθασμένες, αλλά θεωρούμε στερεοτυπικά πως είναι η πραγματικότητα.
Τι είναι, όμως, η ασυνείδητη προκατάληψη; Είναι κάποιος «μοντερνίστικος» όρος που υπάρχει για να δραματοποιεί την κανονικότητα; Ή είναι ίσως ένας εκ των πυλώνων των στερεοτυπικών προκαταλήψεων και διακρίσεων;
Τι σημαίνει “ασυνείδητη προκατάληψη”;
Ως “ασυνείδητη προκατάληψη” ορίζεται η αντανακλαστική απόδοση συγκεκριμένων ιδιοτήτων ή κοινωνικών χαρακτηριστικών σε ένα άτομο εξαιτίας της κοινωνικής ομάδας που εντάσσεται.
Η συμπεριφορά αυτή μπορεί επεξηγηθεί μέσω πολλών παραδειγμάτων σε ποικίλες καταστάσεις. Σε φυλετικό επίπεδο, στην αντίληψη πολλών ανθρώπων, υπάρχουν εθνικότητες οι οποίες συνδέονται με συγκεκριμένους επαγγελματικούς τομείς. Για παράδειγμα, η απευθείας διασύνδεση των μεταναστών στην Ελλάδα με χειρωνακτικά επαγγέλματα και μάλιστα, σε υποβαθμιστικό πλαίσιο. Ωστόσο, ταυτόχρονα, βλέπουμε πολλά παιδιά ξένης καταγωγής να διαπρέπουν στην Ελλάδα – στον τομέα της επιστήμης, της επιχειρηματικότητας, του αθλητισμού κ.α.
Αυτού του είδους οι προκαταλήψεις υφίστανται περαιτέρω μεταξύ των φύλων. Στην αντίληψη πολλών μέχρι και σήμερα, πολλά επαγγέλματα συνδέονται αυτομάτως με ένα συγκεκριμένο φύλο, όπως η οικοδομική εργασία με το ανδρικό φύλο και το επάγγελμα της αισθητικής με το γυναικείο φύλο. Η ασυνείδητη προκατάληψη στα φύλα διευρύνεται ακόμη και στα πιο απλά πράγματα.
Στην οπτική των περισσοτέρων, ασυνείδητα κάποια χρώματα συνδέονται απευθείας με κάποιο φύλο, όποτε κάποιο άτομο αντικρίζει το ροζ χρώμα συνήθως έρχεται στο μυαλό του κάτι που να συσχετίζεται με το γυναικείο φύλο και την θηλυκότητα. Αντίθετα, το μπλε χρώμα συνδέεται στην αντίληψη πολλών με το ανδρικό φύλο και την αρρενωπότητα.
Ενώ, στην ουσία, κανένα επάγγελμα και κανένα χρώμα δεν έχει κάποιο φύλο, στη συνείδηση σημαντικού ποσοστού ατόμων υπάρχουν τέτοιου είδους συσχετισμοί.
Πόσο προβληματική είναι η ασυνείδητη προκατάληψη για την κοινωνία μας;
Τι γεννά, όμως, τις ασυνείδητες προκαταλήψεις; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό, είναι η ίδια κοινωνία με βάση το σημερινό της δομικό μοντέλο και τα πρότυπα, τα οποία εξάγει από την εκπαίδευση μέχρι και τις διαφημίσεις προϊόντων. Σε ένα φάσμα καταιγισμού πληροφοριών και εικόνων ενσωματώνονται (είτε έμμεσα, είτε άμεσα) στην αντίληψη των ατόμων, στερεότυπα τα οποία δεν είναι ευδιάκριτα και σταδιακά εδραιώνονται στη συνείδηση ως η “κανονικότητα”.
Μόνο που κανονικότητα δεν είναι η άμεση σύνδεση ενός ανθρώπου με μια συγκεκριμένη ιδιότητα εξαιτίας των χαρακτηριστικών του, άλλα το δικαίωμα στο να χαράζεις εσύ την πορεία της ζωής σου ανεξαρτήτως φύλου, καταγωγής, σεξουαλικού προσανατολισμού κ.α.
Το ζήτημα των ασυνείδητων προκαταλήψεων παρά το γεγονός πως αποτελεί μια πηγή έκφρασης ρατσιστικής ρητορικής, δεν έχει λάβει την ανάλογη σημασία στη δημόσια σφαίρα. Σπάνια θα ακούσουμε ή θα διαβάσουμε σε κάποιο mainstream μέσο ενημέρωσης για το θέμα αυτό και ακόμη δυσκολότερα θα το δούμε να τίθεται προς συζήτηση και προβληματισμό στον πολιτικό διάλογο.
Αυτή η περιθωριοποίηση αυτονόητα εντείνει τις ασυνείδητες προκαταλήψεις και καθιστά πιο πολύπλοκο το φαινόμενο αυτό. Είναι προβληματικό η καθημερινότητά μας να διακατέχεται από ένα τέτοιο ζήτημα και ακόμη πιο προβληματικό να μην μπορούμε να καταλάβουμε εύκολα αυτού του είδους τα στερεότυπα στη ζωή μας.
Τι μπορούμε να κάνουμε;
Είναι εμφανές πως πλέον, εν έτει 2023, δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να κρύβουμε τα προβλήματά μας «κάτω από το χαλί», καθώς δεν είναι οι ασυνείδητες προκαταλήψεις αυτές που κάποτε θα γίνουν ξαφνικά εμφανείς και θα πάψουν να υπάρχουν. Εντούτοις, είναι οι εμφανείς διακρίσεις και τα απροκάλυπτα στερεότυπα που θα βρεθούν αργά ή γρήγορα κάτω από την ομπρέλα της ασυνείδητης κρίσης.
Ακόμη, θα εκφράζονται πλέον ασυνείδητα και μαζοποιημένα ως το φυσιολογικό και το κανονικό εάν δεν τεθεί επιτέλους το ζήτημα αυτό στον δημόσιο διάλογο. Σε δεύτερο χρόνο, θα μπορούσε να εκπονηθεί ένα πολιτικό σχέδιο κοινωνικής μεταρρύθμισης που θα αποβλέπει σε ένα μέλλον χωρίς ταμπέλες και αυτόματες στερεοτυπικές ζεύξεις ανθρώπων με συγκεκριμένες ιδιότητες και χαρακτηριστικά.
Συνοψίζοντας, οι ασυνείδητες προκαταλήψεις παρόλο που συχνά αόρατες, υπάρχουν. Και μάλιστα, απορροφούν ολοένα και περισσότερο τις σημερινές συντηρητικές και στερεοτυπικές οπτικές, εξάγοντας μια ανθεκτική στερεοτυπική ρητορική πάνω στη σύγχρονη καθημερινότητα. Αυτό, με τη σειρά του, οδηγεί την κοινωνία μας σε πολλά περισσότερα ζητήματα .Γι’ αυτό, πρέπει να προβληματιστούμε, και το σημαντικότερο: Να δράσουμε έγκαιρα.