Όταν ακόμη η ψυχοθεραπεία ήταν θέμα ταμπού, η ατάκα που θα άκουγες πάντα όταν έλεγες σε κάποιον πως πας σε ψυχολόγο ήταν: “Μάλλον φταίει η μαμά σου για αυτό’’.
Παρά τη γενικευμένη απάντηση και την λάθος αντιμετώπιση του θέματος, η θεωρία που κρύβεται πίσω από αυτή την άποψη – δυστυχώς ή ευτυχώς – είναι βάσιμη. Από το Σοφοκλή μέχρι και σήμερα, η σχέση μητέρας-παιδιού βρίσκεται στο προσκήνιο. Είναι η πρώτη σχέση που δημιουργεί ένα παιδί, το πρώτο άγγιγμα, η πρώτη αγκαλιά. Είναι η σχέση που θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο που θα εξελιχθείς στο μέλλον και αυτή που θα θέσει τις βάσεις για τις σχέσεις που θα δημιουργήσεις ως παιδί και ενήλικας.
Ο δεσμός μητέρας – παιδιού και η θεωρία προσκόλλησης
Πριν 90 χρόνια, ένας από τους πιο γνωστούς ψυχιάτρους της εποχής, ο John Bowlby ξεκινά να ερευνά την σχέση μητέρας-παιδιού. Μέσα από την έρευνά του με παιδιά με συναισθηματικές δυσκολίες, αναπτύσσει τη δική του θεωρία για τη διαμόρφωση της σχέσης μητέρας-παιδιού, θέτοντας τις βάσεις για τη θεωρία που σήμερα γνωρίζουμε ως “attachment theory”.
Όταν, όμως, στην ομάδα του προστίθεται η Αμερικανοκαναδή ψυχολόγος, Mary Ainsworth, η θεωρία αυτή παίρνει σάρκα και οστά. Μέσω πειραμάτων και περαιτέρω ερευνών, η ίδια περιγράφει τη θεωρία προσκόλλησης έτσι όπως την γνωρίζουμε σήμερα.
Χωρίζοντας τα είδη δεσμού σε δύο βασικές κατηγορίες, τον ασφαλή και τον ανασφαλή δεσμό – με το δεύτερο να χωρίζεται σε υποκατηγορίες – καταφέρνει να δημιουργήσει ένα πλαίσιο, στο οποίο η θεωρία αυτή αποκτά πρακτικές εφαρμογές.
Ο ασφαλής δεσμός και η δημιουργία ενός σίγουρου ενήλικα
Από την πρώτη επαφή του παιδιού με τη μητέρα, ξεκινά να αναπτύσσεται μια καθοριστική σχέση. Μέσα σε αυτή τη σχέση, μπαίνουν οι βάσεις για τη συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού και τις κοινωνικές δεξιότητές του ως ενήλικας.
Στην αρχή, το βρέφος, εφόσον δεν έχει συνείδηση για τον κόσμο που το περιβάλλει, επαφίεται στη μητέρα του, ώστε να δημιουργήσει το μικρόκοσμο του. Σύμφωνα με τη θεωρία δεσμού, μια μητέρα που κατανοεί και ικανοποιεί τις ανάγκες του βρέφους, που έχει ενσυναίσθηση, είναι ευαίσθητη και διαθέσιμη στα μηνύματά του, τείνει να αναπτύσσει έναν ασφαλή τύπο δεσμού με το βρέφος. Έτσι, καταφέρνει να δημιουργήσει έναν ασφαλή μικρόκοσμο, που αντικατοπτρίζεται σε έναν αξιόπιστο κόσμο για το μέλλον.
Ο ανασφαλής τύπος δεσμού και οι ανασφαλείς ενήλικες
Από την άλλη πλευρά, τα βρέφη που μεγαλώνουν με μια μητέρα που δεν ανταποκρίνεται κατάλληλα στις ανάγκες τους, αναπτύσσουν έναν ανασφαλή δεσμό προσκόλλησης, ο οποίος διακρίνεται σε δύο κατηγορίες: τον απορριπτικό/αποφευκτικό και τον αγχώδη/αμφιθυμικό.
Τα παιδιά με ανασφαλή προσκόλληση και των δύο τύπων θεωρούν τους εαυτούς τους ως ανάξιους αγάπης, είναι ανασφαλείς, δεν έχουν εμπιστοσύνη στις ικανότητες τους ενώ η κοινωνία προσλαμβάνεται ως απορριπτική, μη προβλέψιμη και τιμωρητική για αυτούς.
Η άλλη όψη του νομίσματος
Λίγα χρόνια μετά την δημοσίευσή της, η θεωρία αυτή βρήκε πολλούς επικριτές που την κατηγόρησαν ως μονοδιάστατη, ενώ έρευνες που έγιναν αργότερα δεν κατάφεραν να καταλήξουν στα ίδια συμπεράσματα και να επιβεβαιώσουν την εγκυρότητά της.
Ακόμα, η θεωρία έχει κατηγορηθεί ότι υποτιμάει τις ικανότητες των παιδιών και των βρεφών να αλληλοεπιδρούν με το περιβάλλον και να το επηρεάζουν, ενώ έχει χαρακτηριστεί και ως μονοδιάστατη όσον αφορά την επιρροή που έχει η μητέρα στο παιδί, παραβλέποντας την αξία των σημαντικών Άλλων.
Εσύ σε ποιον τύπο δεσμού ανήκεις;
Αυτό που, πάντως, δεν προέβλεψαν οι δύο ερευνητές είναι το πόσο γνωστή θα γινόταν η θεωρία τους στην ποπ ψυχολογία, έτσι ώστε σήμερα να μιλάμε για μια νέα τάση αυτοδιάγνωσης του συναισθηματικού δεσμού, ανάμεσα σε ζευγάρια.
Η καινούργια τάση καλεί τον καθένα εκεί έξω να πιστεύει πως διαβάζοντας άρθρα του τύπου: “Εσύ σε ποιον τύπο δεσμού ανήκεις, σύμφωνα με τη θεωρία προσκόλλησης”, γίνεται αυτομάτως και ένας εν δυνάμει ψυχολόγος. Κάποιος που μπορεί να αναγνωρίσει τον τύπο δεσμού στον οποίο ανήκει αυτ@ και @ σύντροφ@ τ@ και που μπορεί να καταλάβει αν είναι ικαν@ για σχέση ή όχι.
Είναι περιττό να πούμε πως η αντίληψη ότι όλες οι ανθρώπινες σχέσεις μπορούν να γίνουν κατανοητές από ένα άρθρο ή μια θεωρία είναι αβάσιμη. Γι’ αυτό και η θεωρία αυτή δεν αντιμετωπίζεται σαν πανάκεια, αλλά ως μια βάση που χρήζει περισσότερης έρευνας και κατανόησης. Για το λόγο αυτο, η θεωρία έχει κατηγορηθεί στο παρελθόν πως μπορεί να ενθαρρύνει τους ενήλικες να παραιτούνται από την ευθύνη του ελέγχου της συναισθηματικής τους ζωής.
Ίσως η ανάγκη μας για μια μια ενιαία προσέγγιση όσον αφορά την αγάπη ή η ανάγκη μας για confirmation bias (το να προσπαθούμε να βρούμε τρόπους ώστε να επιβεβαιώσουμε αυτό που αρχικά πιστεύαμε) να μας καλεί να δημιουργήσουμε ένα δόγμα, στο οποίο να βασίζεται κάθε σχέση.
Δυστυχώς, όμως, κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατό. Αλλά ένα είναι σίγουρο. Οι άνθρωποι είναι περίπλοκα όντα και η ανάγκη για εξήγηση των πράξεων μας και των πράξεων των άλλων, θα μας απασχολεί για πάντα.