Όσο ο κόσμος μας γίνεται ολοένα και πιο σύνθετος, αναδύονται ταυτότητες, αλλά και νέες πηγές άγχους. Ποιος ο ρόλος των social media;
Ο πιο εύκολος τρόπος για να γίνει αντιληπτή η έννοια της ταυτότητας, είναι να σκεφτούμε δύο διαφορετικές ιδιότητές μας. Για παράδειγμα, αυτή του «παιδιού» και αυτή του «μέλος ενός γυμναστηρίου». Ως «παιδιά», τρέφουμε βαθιά συναισθήματα για τους γονείς μας, αποφεύγουμε να τους λέμε ψέματα και όσο μεγαλώνουν αποκτούμε ανησυχίες κυρίως την υγεία τους.
Από την άλλη πλευρά, ως «μέλη ενός γυμναστηρίου», δεν δημιουργούμε βαθύτερους δεσμούς με το περιβάλλον και τα άτομα εκεί. Επιδιώκουμε να έχουμε ένα ευχάριστο κλίμα όσο γυμναζόμαστε και ενδεχομένως με κάποια λίγα άτομα εμπλεκόμαστε σε small talk, ως μέρος της χαλάρωσής μας από την έντονη καθημερινότητα. Επιπλέον, η εμφάνισή μας σε κάποια ομαδικά προγράμματα δεν έχει την ίδια βαρύτητα με το να επισκεφτούμε το σπίτι των γονιών μας.
Με απλά λόγια, οι ταυτότητες, είτε αυτές που αποκτήσαμε κατά τη γέννησή μας (εθνικές, θρησκευτικές, μέλη οικογένειας), είτε αυτές που αναδύονται κατά την ανάπτυξή μας (σεξουαλικές, επαγγελματικές, πολιτικές) μας παραθέτουν ένα πλαίσιο, τόσο για τον τρόπο δράσης, όσο και τις προσδοκίες μας.
Ταυτότητα και άγχος
Το άγχος είναι ένα απροσδιόριστο συναίσθημα δυσφορίας για το μέλλον, δίχως κάποιο ερέθισμα που το πυροδοτεί -σε αντίθεση με τον φόβο, ο οποίος σχετίζεται άμεσα με μία βιωμένη εμπειρία ή ένα αντικείμενο. Από την άλλη πλευρά, το στρες είναι η πίεση που δέχεται το άτομο για να ανταπεξέλθει σε καταστάσεις.
Εδώ και πολλά χρόνια γίνεται λόγος για το άγχος και πως αυτό κατατρώει τους σύγχρονους ανθρώπους, κρατώντας τους μακριά από την πολυπόθητη ευτυχία, την ώρα που είναι προσβάσιμα -σε αρκετούς- όλα τα μέσα (υλικά και υπηρεσίες) για την επίτευξή της. Συχνά, βλέπουμε γύρω μας άτομα τα οποία αδυνατούν να διαχειριστούν με επιτυχία την εργασιακή πίεση και αναζητούν τρόπους διαφυγής από την καθημερινότητα, δημιουργώντας μία νέα ζωή.
Πάνω σε αυτή την ιδέα βασίστηκαν και διάφορα MMO games (massively multiplayer online) όπως το WoW, το Minecraft και το Second Life. Σε αυτά, ο παίχτης έχει τη έχει τη δυνατότητα να διαμορφώσει το avatar του όπως επιθυμεί, να δημιουργήσει μία δική του ιστορία (lore) και να αποκτήσει τον έλεγχο μιας νέας πραγματικότητας. Η ίδια ακριβώς λογική είναι και ο ταυτοτικός πειραματισμός των ατόμων που νιώθουν είτε αυτή την απροσδιόριστη απειλή από την επιθετική καθημερινότητα, είτε το αδηφάγο κενό και τη μοναξιά.
Έτσι, καταφεύγουν σε μια νέα εσωτερική διαίρεση και αναζητούν ταυτότητες για θετικές συσχετίσεις. Από τη στροφή σε διάφορες μορφές τέχνης και την υγιεινή ζωή, μέχρι τη σεξουαλική απελευθέρωση του swinging ή την υιοθέτηση κατοικίδιων, ζητούμενο είναι η απόδραση από το άγχος και η υποκατάσταση του αδιαχείριστου στρες της μίας ταυτότητας με μία άλλη.
Η μεταμοντέρνα κατάσταση
Ο συνεχόμενος ταυτοτικός κατακερματισμός μας είναι αποτέλεσμα του κόσμου που ζούμε. Σε αντίθεση με τον 20ο αιώνα, οι μεγάλες αφηγήσεις (θρησκεία και πολιτικές ιδεολογίες) είναι πλέον ιδιαίτερα αδύναμες για να παράγουν προσδοκίες και προδιαγεγραμμένα μονοπάτια.
Αντιθέτως, όλοι είμαστε πολυδύναμοι καταναλωτές και αναζητούμε ένα βαθύτερο νόημα ώστε να εκλογικεύσουμε τόσο την ύπαρξή μας, όσο και τον λόγο που όλα έχουν γίνει τόσο περίπλοκα γύρω μας -οι αλλαγές είναι ταχύτατες, σε σημείο πολλές φορές που δεν τις κατανοούμε.
Στη μεταμοντέρνα κατάσταση, όπως μας λέει και ο Jean-François Lyotard, δεν υπάρχει ένα σταθερό νόημα, αλλά το ίδιο το άτομο άτομο καλείται να βρει το δικό του. Αυτό απέχει σημαντικά από την προτροπή του Albert Camus να φανταζόμαστε τον Σίσυφο χαρούμενο. Η διαφορά είναι πως το κάλεσμα της ανακάλυψης του νοήματος σήμερα καταλήγει πάντα στην κατανάλωση και την κερδοφορία αυτών που σου προσφέρουν τους τρόπους για να το επιτύχεις, σε αντίθεση με τις βαθιές φιλοσοφικές βάσεις που καλεί ο Camus να βρει το άτομο. Δεν είναι τυχαίο πως εδώ και χρόνια, σταθερά οι άνθρωποι ασχολούνται περισσότερο με την εξερεύνηση του εσωτερικού τους εαυτού, και αρκετά λιγότερο με τις κοινωνίες τους.
Η αποστροφή για την πολιτική, η ανάδυση όλων αυτών των new age κινημάτων θρησκευτικότητας και η στροφή στο δόγμα “my body is a temple” είναι το αποτέλεσμα της μεταμοντέρνας κατάστασης που εκτρέφει τον ναρκισσισμό μας. Η λύση δεν βρίσκεται πλέον στο συλλογικό, αλλά στο ατομικό, όπως μας καλούν καθημερινά διάφοροι σύμβουλοι ανάπτυξης. Ως νέοι «ιχνηλάτες» διανοίγουν «μονοπάτια» προσωπικής ανάπτυξης, με προορισμό μια ουτοπία: την καλλιέργεια ταυτοτήτων απαλλαγμένων από το άγχος.
Τρως καλά; Κοιμάσαι καλά; Κάνεις αρκετό sex; Βγάζεις πολλά χρήματα; Δουλεύεις τόσο όσο θα έπρεπε; Χαμογελάς αρκετά; Πίνεις νερό; Είσαι αρκετά φιλόδοξος; Αδυνατείς να βρεις ερωτικό σύντροφο; Φοβάσαι τον θάνατο και τη μοναξιά; Προσπαθείς να κόψεις μία ανθυγιεινή συνήθεια; Θες να είσαι πιο δημοφιλής;
Για όλα τα παραπάνω υπάρχουν πλήθος «πλοηγών» που μέσα από συνεδρίες, βιβλία αυτοβοήθειας και tips pop ψυχολογίας -πάντα με το κατάλληλο αντίτιμο- υπόσχονται να σου προσφέρουν τους τρόπους να ανακαλύψεις το εντελώς δικό σου νόημα στη ζωή. Φυσικά, επειδή μιλάμε για αγορά, ποτέ και κανένας δεν θα είναι για πάντα ικανοποιημένος. Πάντα θα εμφανίζεται μία νέα τάση, την οποία και πρέπει να ακολουθήσουν όλοι για την επίτευξη της ευτυχίας.
Το ψηφιακό άγχος
Τα social media έκαναν ακόμη πιο σύνθετο το πρόβλημα και έφεραν περισσότερο άγχος. Για να πετύχει κάποιος και να κερδίσει την προσοχή σε αυτά, θα πρέπει να καλλιεργήσει μία περσόνα που έχει κάτι να πει ή να δημιουργήσει δυνατή συγκίνηση, που αξίζει να της δοθεί η δέουσα προσοχή.
Δεν πρέπει να μας προκαλεί εντύπωση γιατί με τον καιρό βλέπουμε μεγαλύτερη πόλωση, αλλά και πιο ακραίες ιδέες να γίνονται μέρος του κυρίαρχου λόγου στα social media και να διαμορφώνουν νέες ταυτότητες για πολλά άτομα.
Ένα παράδειγμα είναι η ταυτότητα του σεξιστή και ακραίου μισογύνη που έχει κερδίσει τόσο έδαφος, λόγω του Andrew Tate. Η υπόσχεση του γρήγορου πλουτισμού, του σεβασμού από τους άλλους, της ικανοποίησης του ναρκισσισμού και της απόκτησης πλήθος ελκυστικών σεξουαλικών συντρόφων, έρχεται να καταπολεμήσει το άγχος της μοναξιάς και της αποτυχίας, τόσο των εφήβων για τη σύγκλισή τους με τα κυρίαρχα πρότυπα, όσο και των ενήλικων αρσενικών που στερούνται κοινωνικών δεξιοτήτων και ενσυναίσθησης και αδυνατούν -δικαιολογημένα- να θεωρηθούν ελκυστικοί σύντροφοι (incels).
Η περιχάραξη γύρω από μία προστατευτική ταυτότητα που βλέπουν να αναπαράγεται στα echo-chambers των social media, τους προσφέρει την ασφάλεια πως δεν είναι τελικά μόνοι, και το σημαντικότερο: πως δεν έχουν οι ίδιοι το πρόβλημα, αλλά οι άλλοι που στην προκειμένη περίπτωση είναι οι γυναίκες που υποτίθεται ότι έθεσαν εξαιρετικά υψηλά τις προσδοκίες τους και παρουσιάζονται στην εντελώς λανθασμένη σεξιστική οπτική τους, ως μονοδιάστατα υλικά όντα.
Τα social media μάς καλούν να συνθέσουμε νέες ταυτότητες και να βρούμε ένα νέο νόημα, πάντα στο πλαίσιο της κατανάλωσης και της σύγκλισης με ένα πρότυπο που ευνοεί την οικονομία κλίμακας. Ο εαυτός μέσα στο διαδίκτυο δεν βρίσκει καθρέπτες για να συλλογιστεί και να καταφέρει να διαφύγει από τη σαγήνη της αντανάκλασής του, αλλά μία άβυσσο γεμάτη άγχος και ανασφάλεια που φωτίζεται τεχνητά με διαφημιστικές επιγραφές.
Όσο περισσότερες νέες ταυτότητες εφευρίσκουμε μέσα από τα social media, τόσο περισσότερο κατακερματίζουμε τον ψυχικό μας κόσμο και μένουμε χωρίς απάντηση για το ποιοι είμαστε τελικά.