Αν σας έλεγε κάποιος ότι ένα σύγχρονο κράτος φοβάται να νομοθετήσει λόγω απειλών που δέχεται από ξένες μεγάλες εταιρείες, πώς θα αντιδρούσατε;
Το πιθανότερο είναι ότι θα το θεωρούσατε ανέκδοτο. Στη σημερινή παγκόσμια οικονομία, όμως, είναι κάτι το σύνηθες. Ειδικά σε τομείς όπου διακυβεύονται σημαντικά συμφέροντα και ακόμα σημαντικότερα κέρδη. Το περιβάλλον για παράδειγμα, και οι επιπτώσεις που του επιφέρει ο μηχανισμός ISDS.
Ο μηχανισμός ISDS, το νομικό πλαίσιο και οι επιπτώσεις στο περιβάλλον
Η παράλογη αυτή κατάσταση καθίσταται δυνατή μέσω ενός μηχανισμού, ονόματι «Μηχανισμός Επίλυσης Διαφορών Κράτους-Επενδυτή» (Investor-State Dispute Settlement/ISDS).
Ο μηχανισμός αυτός υπάρχει ως ειδική ρύθμιση σε εμπορικές και επενδυτικές συμφωνίες ανάμεσα σε πολυεθνικές επιχειρήσεις και κράτη. Υπολογίζεται ότι σήμερα προβλέπεται σε περισσότερες από 2.650 διεθνείς συνθήκες, οι οποίες βρίσκονται σε ισχύ. Ο μηχανισμός ISDS δίνει στις πολυεθνικές το δικαίωμα να καταθέτουν μηνύσεις κατά κρατών και να απαιτούν αποζημιώσεις για πολιτικές και νόμους που θεωρούν ότι έβλαψαν τα συμφέροντά ή τα δυνητικά κέρδη τους. Το πιο παράλογο, όμως, είναι η διαδικασία επίλυσης των νομικών διαφορών κράτους-επενδυτή.
Την απόφαση λαμβάνει το Διεθνές Κέντρο για τη Διευθέτηση Διαφωνιών περί Επενδύσεων, που αποτελείται από τρεις εταιρικούς δικηγόρους, οι οποίοι επιλέγονται από κοινού από το κράτος και τον επενδυτή. Οι δίκες γίνονται μυστικά και πολλές φορές οι πολίτες δε μαθαίνουν καν την ύπαρξη τέτοιων υποθέσεων.
Επίσης, για τις αποφάσεις του δικαστηρίου αυτού δεν υπάρχει δικαίωμα έφεσης, ενώ μόνο οι εταιρείες έχουν δικαίωμα να υποβάλουν μήνυση απέναντι στα κράτη και το αντίθετο απαγορεύεται. Σε περίπτωση που ένα κράτος αρνηθεί να πληρώσει το πρόστιμο που θα του επιβληθεί, η εταιρεία έχει το δικαίωμα να κατασχέσει περιουσιακά του στοιχεία.
Παρόλο που ο μηχανισμός ISDS δημιουργήθηκε το 1950, μέχρι το 2000 είχε χρησιμοποιηθεί μόλις σε 50 υποθέσεις
Από τότε μέχρι σήμερα, όμως, η χρήση του έχει κορυφωθεί κυρίως σε υποθέσεις που αφορούν περιβαλλοντικά ζητήματα, διότι όλο και περισσότερα κράτη εφαρμόζουν φιλικές προς το περιβάλλον πολιτικές στο πλαίσιο μιας παγκόσμιας προσπάθειας αποφυγής των τρομερών επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης.
Αυτή η κατάσταση, όμως, θίγει τα τεράστια συμφέροντα πολλών μεγάλων επιχειρήσεων. Χαρακτηριστικά είναι τα στοιχεία του Διεθνούς Ινστιτούτου για την Βιώσιμη Ανάπτυξη. Σύμφωνα με αυτά, η βιομηχανία ορυκτών καυσίμων χρησιμοποιεί συχνότερα το ISDS (20% των συνολικών περιπτώσεων), ενώ ακολουθεί η μεταλλευτική βιομηχανία, με ποσοστό 11 %. Vermilion VS France
Για να κατανοήσουμε καλύτερα το φαινόμενο, αξίζει να δούμε το παράδειγμα της υπόθεσης Vermilion VS France. Όταν το 2017 ανέλαβε στη Γαλλία Υπουργός Περιβάλλοντος ο Nicolas Hulot, πολλοί πίστεψαν ότι ο γνωστός για τις οικολογικές του απόψεις νέος Υπουργός θα έφερνε ουσιαστικές αλλαγές στο περιβαλλοντικό ζήτημα.
Και όντως, ο Hulot αυτό είχε σκοπό να κάνει, μέσω της εφαρμογής της Συμφωνίας του Παρισιού για την Κλιματική Αλλαγή. Όταν, όμως, ετοίμασε ένα νόμο που θα έβαζε τέλος στην εξόρυξη ορυκτών καυσίμων σε όλη τη γαλλική επικράτεια μέχρι το 2040, οι πετρελαϊκές εταιρείες αντέδρασαν.
Η καναδική Vermilion –η σημαντικότερη παραγωγός ορυκτών καυσίμων στη Γαλλία– απείλησε με μηνύσεις μέσω του μηχανισμού ISDS τη γαλλική κυβέρνηση. Η τελευταία, φοβούμενη την δικαστική διαμάχη που θα μπορούσε να της κοστίσει δισεκατομμύρια δολάρια, έκανε πίσω, τροποποιώντας το νόμο και επιτρέποντας την ανανέωση των αδειών εξόρυξης ορυκτών μέχρι τουλάχιστον το 2040.
Βλέπουμε λοιπόν ότι ακόμα και η απειλή για μια μήνυση τύπου ISDS μπορεί να ασκήσει τεράστια πίεση σε μια κυβέρνηση ενός ισχυρού ευρωπαϊκού κράτους.
Το πολιτικό υπόβαθρο
Αρχικός στόχος του μηχανισμού ISDS ήταν να προστατεύσει τις ξένες επενδύσεις σε χώρες που αποαποικιοποιούνταν και κέρδιζαν την ανεξαρτησία τους. Ήταν ένα όπλο προστασίας των αγορών και των μεγάλων επιχειρήσεων ενάντια σε ένα δυνητικό κύμα αμφισβήτησης του κυρίαρχου καπιταλιστικού οικονομικού μοντέλου. Στη νεοφιλελεύθερη και παγκοσμιοποιημένη οικονομία του σήμερα, όμως, αυτό έχει μετατραπεί σε δίκοπο μαχαίρι.
Οι αγορές και οι επιχειρήσεις έχουν γίνει τόσο ισχυρές, που μπορούν να απειλούν και να μηνύουν κράτη. Και όχι αδύναμα κράτη που ανεξαρτητοποιούνται μόλις, αλλά μοντέρνα και κυρίαρχα ευρωπαϊκά κράτη. Το αποτέλεσμα: Να εμποδίζεται οτιδήποτε δεν αρέσει στις μεγάλες επιχειρήσεις.
Στον τομέα του περιβάλλοντος συγκεκριμένα, οποιαδήποτε προοδευτική νομοθεσία προσπαθεί να αντιμετωπίσει δραστικά την εξόρυξη ορυκτών καυσίμων και ευρύτερα την κλιματική κρίση. Χρειάζεται, λοιπόν, μεταρρύθμιση του νομοθετικού και ευρύτερα θεσμικού πλαισίου λειτουργίας. Το 2019, ξεκίνησε μια διαδικασία μεταρρύθμισης της Συνθήκης για τον Χάρτη Ενέργειας ώστε να επικαιροποιηθεί και να συμπορευτεί με τη Συμφωνία του Παρισιού για την Κλιματική Αλλαγή, με στόχο τη μείωση της ισχύος του ISDS.
Το 2020, 146 βουλευτές του Ευρωκοινοβουλίου και των εθνικών κοινοβουλίων υπέγραψαν δήλωση για την ανάγκη εκμοντερνισμού της Συνθήκης για τον Χάρτη Ενέργειας.
Πρέπει, όμως, να καταλάβουμε ότι ο κόσμος δεν αρχίζει και τελειώνει με την Ευρώπη και την Ε.Ε. Ακόμη κι αν γίνουν βήματα εκεί, πολλές χώρες του υπόλοιπου κόσμου θα είναι ακόμα ευάλωτες σε μηχανισμούς τύπου ISDS. Αν λάβουμε υπόψιν όλα αυτά λοιπόν, αξίζει ο καθένας και η καθεμιά από εμάς να αναρωτηθούμε: Μέχρι πότε τα κέρδη κάποιων μεγάλων πολυεθνικών θα μπαίνουν πάνω από τις ζωές μας και το μέλλον μας;