Οι παθογένειες του ελληνικού πολιτικού και δικαστικού συστήματος, όπως καταγράφηκαν στην κοινή αναφορά που κατέθεσαν για τρίτη χρονιά οκτώ ανεξάρτητες οργανώσεις στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή για το Κράτος Δικαίου στην Ελλάδα το 2024.
Η αυταρχικοποίηση μιας χώρας και η διάβρωση των πυλώνων του Κράτους Δικαίου δεν γίνεται μέσα σε μια μέρα, αλλά με διαρκείς, καθημερινές παραχωρήσεις. Κύριο συστατικό της «συνταγής της αποτυχίας» είναι η αποδυνάμωση δημοκρατικών θεσμών και ανεξάρτητων αρχών, η πολυνομία αλλά όχι εφαρμογή του νόμου, η αστυνομική βία, οι τεράστιες καθυστερήσεις στην απόδοση δικαιοσύνης που οδηγούν πρακτικά σε αρνησιδικία, το έλλειμμα διαφάνειας, η απουσία λογοδοσίας των αρχών, η απαξίωση του πολιτικού συστήματος στα μάτια των πολιτών, η συρρίκνωση της ελευθερίας του Τύπου, η υπερσυγκέντρωση των ΜΜΕ στα χέρια λίγων και η οικοδόμηση ενός καθεστώτος φόβου και επιτήρησης.
Ακριβώς αυτά τα συστημικά προβλήματα των ελληνικών θεσμών που πλήττουν διαχρονικά το Κράτος Δικαίου καταγράφουν για τρίτη χρονιά στην κοινή αναφορά που κατέθεσαν στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή για το Κράτος Δικαίου στην Ελλάδα το 2024, στο πλαίσιο του ετήσιου ελέγχου των εθνικών συστημάτων από την Κομισιόν, οι ανεξάρτητες οργανώσεις:
Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες (ΕΣΠ), Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕλΕΔΑ), HIAS Ελλάδος, Homo Digitalis, Υποστήριξη Προσφύγων στο Αιγαίο (RSA), Reporters United, Solomon και Vouliwatch.
Το δυστύχημα στα Τέμπη, για το οποίο δύο χρόνια μετά κανείς δεν έχει λογοδοτήσει, τα παράνομα pushbacks, το ναυάγιο της Πύλου με εκατοντάδες νεκρούς, το σκάνδαλο των υποκλοπών είναι μερικά μόνο από τα ζητήματα στα οποία στάθηκαν οι ομιλιτές/-τριες στη συνέντευξη Τύπου των οκτώ ανεξάρτητων οργανώσεων, όπου δημοσιοποιήθηκε η έκθεση που κατέθεσαν στην Κομισιόν. Το Estella ήταν εκεί.
Αφού ακούσαμε τη συζήτηση μεταξύ των ανεξάρτητων φορέων που συντόνισε η δημοσιογράφος Νατάσα Γιάμαλη και διαβάσαμε την έκθεση, σταχυολογήσαμε μερικά από τα πολλά και σημαντικά που αναδείχθηκαν για τις συστημικές παθογένειες του ελληνικού πολιτικού και δικαστικού συστήματος που οδηγούν στην επιδείνωση του Κράτους Δικαίου.
Δικαιοσύνη: Έλλειψη απόδοσης ευθυνών σε κρατικά όργανα
Η ελληνική Δικαιοσύνη αδυνατεί συστηματικά να ελέγξει την εκτελεστική εξουσία -τον πολιτικό κόσμο και τη δημόσια διοίκηση- και να αποδώσει ευθύνες για ποινικά αδικήματα που διαπράττονται από κρατικά όργανα, όπως αναφέρεται στην έκθεση των οκτώ ανεξάρτητων οργανώσεων.
«Πότε θα κριθούν οι κρίνοντες;» ανέφερε χαρακτηριστικά ο δικηγόρος Ζαχαρίας Κεσσές, όταν πήρε τον λόγο. Η έλλειψη λογοδοσίας προοδευτικά αποδυναμώνει την εμπιστοσύνη των πολιτών στη Δικαιοσύνη και οδηγεί σε υποβάθμιση της ποιότητας της δημοκρατίας.
Παράνομες επαναπροωθήσεις
Χαρακτηριστικό παράδειγμα της απουσίας ελέγχου των δημόσιων λειτουργών είναι σίγουρα το θέμα των pushbacks. Δεν έχει ασκηθεί ούτε μία ποινική δίωξη κατά κρατικών οργάνων, ενώ σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, την τελευταία πενταετία, έχουν μπει στο αρχείο πάνω από 200 έρευνες για καταγγελίες επαναπροωθήσεων και άλλων παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε βάρος προσφύγων και μεταναστών από κρατικά όργανα.
Μάλιστα, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) πρόσφατα καταδίκασε την Ελλάδα, πρώτη φορά, για τη «συστηματική πρακτική των επαναπροωθήσεων» (απόφαση A.R.E. κατά Ελλάδας της 7ης Ιανουρίου του 2025) και εξέφρασε σοβαρές αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα της ποινικής δικαιοσύνης.
Συγκεκριμένα, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ανέφερε ότι καμία παρόμοια υπόθεση επαναπροώθησης δεν έχει περάσει το στάδιο της προκαταρκτικής εξέτασης, προτού αρχειοθετηθεί. Συνεπώς, δεν είχαμε μόνο την πρώτη καταδίκη της Ελλάδας για pushback, αλλά και τη διαπίστωση ελλιπούς διερεύνησης παρόμοιων υποθέσεων.
Το τεράστιο ζήτημα των καθυστερήσεων στην απονομή δικαιοσύνης ανέδειξε, επίσης, ο δικηγόρος Μίνως Μουζουράκης από την «Υποστήριξη Προσφύγων στο Αιγαίο» (RSA), τονίζοντας το εξής παράδοξο:
«Η Ελλάδα έχει από τα πιο αργά δικαστήρια της Ευρώπης, την ώρα που έχει τους πιο πολλούς δικαστές ανά κράτος». Ο Μ. Μουζουράκης μίλησε και για τον αναποτελεσματικό έλεγχο της αστυνομικής βίας από τη Δικαιοσύνη και τόνισε ότι σε αρκετές περιπτώσεις, εκτός από συστηματική αρχειοθέτηση των συγκεκριμένων καταγγελιών, λόγω έλλειψης «επαρκών ενδείξεων», έχει παρατηρηθεί και η πρακτική της στοχοποίησης και καταχρηστικής ποινικοποίησης των ίδιων των θυμάτων κρατικής αυθαιρεσίας, με διώξεις έως και καταδίκες με εξαιρετικά ελλιπή στοιχεία.
Έγκλημα στα Τέμπη
Στο ζήτημα που έχει εξοργίσει το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας, την αναζήτηση ευθυνών για το έγκλημα των Τεμπών, η Δικαιοσύνη άργησε δύο χρόνια στη συλλογή κρίσιμων στοιχείων για τις συνθήκες του δυστυχήματος.
Συγκεκριμένα, η έκθεση εντοπίζει, μεταξύ άλλων, «καθυστερήσεις και ελλείψεις στην κατάσχεση των καταγραφών συνομιλιών και των αναφορών ότι από το οπτικό υλικό που κατατέθηκε στις αρχές έλειπε το βίντεο των καμερών ασφαλείας από τον σταθμό φόρτωσης της εμπορικής αμαξοστοιχίας, με σοβαρό κίνδυνο να καταστεί αδύνατη η συλλογή αποδείξεων και να τεθεί σε κίνδυνο η αποτελεσματικότητα της έρευνας».
Ναυάγιο της Πύλου
Για το ναυάγιο της Πύλου, ένα από τα πιο πολύνεκρα ναυάγια στη Μεσόγειο, το πόρισμα του Συνηγόρου του Πολίτη που διαπιστώνει μια σειρά σοβαρών παραλείψεων από ανώτερους αξιωματικούς του Λιμενικού Σώματος-Ελληνικής Ακτοφυλακής έρχεται να επιβεβαιώσει τα ευρήματα της έκθεσης των οκτώ, όπου αναφέρεται ότι «η Δικαιοσύνη δεν κάλεσε για εξηγήσεις τους υπαλλήλους του Ενιαίου Κέντρου Συντονισμού Έρευνας και Διάσωσης (ΕΚΣΕΔ) και του Κέντρου Επιχειρήσεων (ΚΕΠΙΧ) ή την ηγεσία του Λιμενικού Σώματος, κατά την προκαταρκτική εξέταση του ναυαγίου της Πύλου, παρότι από τα στοιχεία της δικογραφίας προκύπτουν σαφώς ευθύνες των ανωτέρω».
Υποκλοπές
Στο μέτωπο των υποκλοπών τώρα, η Εισαγγελία του Αρείου Πάγου δεν βρήκε «καμία ένδειξη παρανομίας της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (ΕΥΠ) ή οποιουδήποτε άλλου δημοσίου υπαλλήλου», αναφέρει χαρακτηριστικά η έκθεση.
«Μάλιστα, έθεσε την υπόθεση στο αρχείο σε ό,τι αφορά τα όργανα του κράτους, χωρίς να δοθεί εξήγηση για τους κοινούς στόχους παρακολουθήσεων από την ΕΥΠ και από το κακόβουλο λογισμικό Predator ή για την παράλειψη κλήσης μαρτύρων και προσώπων που θα εισέφεραν κρίσιμα στοιχεία για την υπόθεση».
Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά ο δημοσιογράφος των Reporters United, Θοδωρής Χονδρόγιαννος «ούτε ένα πολιτικό πρόσωπο δεν κλήθηκε ως ύποπτο για το μεγαλύτερο σκάνδαλο υποκλοπών στην ιστορία της Μεταπολίτευσης».
Υπερσυγκέντρωση μεγάλων ΜΜΕ σε λίγους επιχειρηματίες
Για την τοξική αλληλεξάρτηση media, κράτους και επιχειρήσεων μίλησε η δημοσιογράφος του Solomon, Δανάη Μαραγκουδάκη, αναφερόμενη στο ελληνικό μιντιακό τοπίο.
Δεν χρειάζεται να αναφέρουμε ότι η Ελλάδα κατατάσσεται για τρίτη συνεχόμενη χρονιά στην τελευταία θέση στην ΕΕ σε θέματα ελευθερίας του Τύπου, καθώς ενισχύεται το μοντέλο της υπερσυγκέντρωσης ιδιοκτησίας ΜΜΕ από μεγάλους επιχειρηματίες, οι οποίοι ταυτόχρονα, συνήθως, διαθέτουν αθλητικές ομάδες και δραστηριοποιούνται στον τομέα της ναυτιλίας.
Τα παραδείγματα είναι ουκ ολίγα, την ώρα που σημαντικά στοιχεία για την ιδιοκτησία ΜΜΕ λείπουν από τη δημόσια βάση δεδομένων του ΕΣΡ, ενώ οι καταχρηστικές αγωγές κατά δημοσιογράφων (SLAPPs) δεν σταματούν.
Έλλειμμα διαφάνειας και μη εφαρμογή του νόμου για τους whistleblowers
H χρόνια δυσκολία πρόσβασης των πολιτών στη δημόσια πληροφορία είναι μία από τις βασικές προκλήσεις που δυσχεραίνουν την καταπολέμηση της διαφθοράς.
Μεταξύ άλλων, έλλειψη διαφάνειας και απουσία έγκαιρης λογοδοσίας παρατηρείται και στο θέμα του πόθεν έσχες των πολιτικών. «Είναι 2025 και τα τελευταία δημοσιευμένα πόθεν έσχες πολιτικών προσώπων αναφέρονται στο έτος χρήσης 2021», όπως υπογράμμισε ο Στέφανος Λουκόπουλος, διευθυντής του Vouliwatch.
Σχεδόν ποτέ δεν τηρούνται οι προθεσμίες υποβολής δηλώσεων περιουσιακής κατάστασης («πόθεν έσχες») των πολιτικών, καθώς δίνονται διαρκώς παρατάσεις. Αποτελεσματικά, τα πόθεν έσχες για τα έτη 2023 (χρήση 2022) και 2024 (χρήση 2023) δεν έχουν δημοσιοποιηθεί και ελεγχθεί.
Ο Στ. Λουκόπουλος αναφέρθηκε, επίσης, σε κάτι εξίσου σημαντικό για τη λειτουργία της Δημοκρατίας, τους μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος. Εδώ ας σημειώσουμε ότι το 71% των δημοσίων υπαλλήλων δεν γνωρίζει την ύπαρξη του νόμου για την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος (whistleblowers).
Ο θεσμός των whistleblowers αποδυναμώνεται, καθώς ο νόμος θεσπίστηκε, αλλά παραμένει ανεφάρμοστος. Άγνωστος είναι ο αριθμός των δημόσιων και ιδιωτικών φορέων που έχουν δημιουργήσει εσωτερικούς διαύλους αναφοράς. Επίσης, δεν γνωρίζουμε πόσοι είναι οι φορείς και ιδίως τα Υπουργεία που δεν έχουν συμμορφωθεί ούτε με τις τυπικές -τουλάχιστον- υποχρεώσεις που θέτει ο νόμος.
Το μέλλον της Δημοκρατίας
Το μόνο σίγουρο είναι ότι όλα τα παραπάνω δεν αποτελούν μεμονωμένα περιστατικά, αλλά δομικά προβλήματα που απειλούν την ποιότητα της Δημοκρατίας στη χώρα. Όταν παραβιάζονται θεμελιώδεις αρχές του Κράτους Δικαίου και οι κυβερνώντες υποβαθμίζουν ανεξάρτητες αρχές, διαδικασίες και θεσμικά αντίβαρα, με αποτέλεσμα να απαξιώνονται οι θεσμοί στα μάτια των πολιτών, οι κοινωνίες ρέπουν προς τον αυταρχισμό, με τεράστιες συνέπειες για το μέλλον της Δημοκρατίας.
Καταληκτικά, οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και οι ανεξάρτητοι δημοσιογραφικοί οργανισμοί είναι έτοιμοι να ανοίξουν διάλογο με τους εκπροσώπους της εξουσίας και τους θεσμούς, αλλά αυτός ο διάλογος φαίνεται ότι δεν ανοίγει ουσιαστικά.
Διαβάστε την περίληψη της αναφοράς των οκτώ ανεξάρτητων οργανώσεων ΕΔΩ (στα ελληνικά)
Βρείτε την πλήρη αναφορά ΕΔΩ (στα αγγλικά)