Υπάρχει όντως δημοκρατία;
Η δημοκρατία ως έννοια είναι δύσκολο να οριστεί. Διαχρονικά, η λέξη αυτή έχει χρησιμοποιηθεί και συνεχίζει να χρησιμοποιείται για να περιγράψει πολλές, διαφορετικές καταστάσεις. Ως εκ τούτου, υπάρχει μια σύγχυση γύρω από την έννοια και τη φύση της δημοκρατίας. Όπως έχει αναφέρει και ο θεωρητικός, Bernard Crick: «Η δημοκρατία είναι ίσως η πιο μπερδεμένη λέξη στον κόσμο των δημόσιων υποθέσεων».
Ετυμολογικά, προέρχεται από την λέξη «κράτος», δηλαδή εξουσία και τη λέξη «δήμος», που στην Αρχαία Ελλάδα περιέγραφε την έννοια του λαού. Συνεπώς, δημοκρατία σημαίνει: «Η εξουσία του λαού, η διακυβέρνηση των πολλών». Οι πολιτικές αποφάσεις που καθορίζουν τη ζωή και το μέλλον της κοινωνίας λαμβάνονται από το σύνολο των πολιτών. Τι ακριβώς, όμως, είναι η δημοκρατία;
Σήμερα έχουμε δημοκρατία, έτσι δεν είναι;
Στα λόγια, ακούγεται κάτι το ιδανικό. Στην πράξη, όμως, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Αρχικά, ο «λαός» δεν είναι κάτι το συνεκτικό και ενιαίο. Στην Αρχαία Ελλάδα, για παράδειγμα, αναφερόμενοι στο λαό, εννοούσαν όλους τους άντρες πολίτες άνω των 20 ετών. Συνεπώς, όχι τις γυναίκες, τους ξένους και τους σκλάβους.
Επομένως, καταρρίπτεται η συμπερίληψη όλων των ατόμων στα πολιτικά δρώμενα. Εκτός αυτού, πως μπορούμε να μιλάμε για δημοκρατία, όταν στις ΗΠΑ μέχρι την δεκαετία του 1960 δεν ψήφιζαν οι Αφροαμερικανοί; Ή όταν στην Ελβετία οι γυναίκες απέκτησαν δικαίωμα ψήφου το 1971; Ή ακόμα και σήμερα όταν παρόλες τις τεράστιες προσφυγικές ροές, κυρίως στις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου, δεν υπάρχει στην Ελλάδα καμία μέριμνα για χορήγηση πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων στους εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες και μετανάστες;
Από τις διάφορες μορφές δημοκρατίας που υπάρχουν, σήμερα η κυρίαρχη στο δυτικό κόσμο είναι αυτή της αντιπροσωπευτικής, φιλελεύθερης δημοκρατίας
Σε αυτήν, ο λαός παρεμβαίνει στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων με το δικαίωμα του στην ψήφο. Εκλέγει δηλαδή τους αντιπροσώπους του και τους καθιστά υπεύθυνους να πάρουν αυτοί τις σημαντικές για την κοινωνία αποφάσεις. Οι αποφάσεις αυτές λαμβάνονται «εν κρυπτώ», μέσα στη Βουλή, στους κομματικούς μηχανισμούς, στις κυβερνητικές επιτροπές και σε άλλους θεσμούς που φαίνονται ξένοι και μακρινοί στους πολίτες.
Μια τέτοια μορφή δημοκρατίας κρύβει την αντίληψη ότι οι πολίτες δεν είναι ικανοί να λαμβάνουν μόνοι τους τις πολιτικές αποφάσεις και χρειάζεται η διαμεσολάβηση των πολιτικών προσώπων. Χαρακτηριστικά είναι τα αποτελέσματα μιας έρευνας του 2020 που αποδεικνύει ότι το 53,1 % των πολιτών είναι δυσαρεστημένο από τον τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας στην Ελλάδα.
Ένα τέτοιο σύστημα, όπως δυστυχώς αποδεικνύει το σύγχρονο πολιτικό σκηνικό, αφήνει περιθώρια στους πολιτικούς να εκμεταλλεύονται τη λαϊκή ψήφο. Διαφθορά, απάτες, πλουτισμός, πολιτική και κοινωνική ανισότητα απορρέουν από αυτόν τον τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας.
Μιας δημοκρατίας που μόνο στα χαρτιά βασίζεται στη λαϊκή κυριαρχία και μόνο στα λόγια προσφέρει ίσες ευκαιρίες. Στις σύγχρονες δυτικές δημοκρατίες το σύνηθες είναι την πραγματική εξουσία να την ασκεί μια προνομιούχα μειονότητα, μια ελίτ. Οι πολίτες το μόνο που κάνουν είναι να καλούνται κάθε τέσσερα χρόνια για να διαλέξουν ποια ελίτ θα τους κυβερνήσει.
«Η δημοκρατία δυτικού τύπου είναι φιλελεύθερη ολιγαρχία». Eίναι η δημοκρατία καταδικασμένη;
Η ιδέα και οι αρχές της δημοκρατίας είναι τόσο ριζωμένες στο ασυνείδητο των δυτικών κοινωνιών που είναι αδύνατο να υπάρξουμε χωρίς μια έστω κατ’ επίφαση δημοκρατία. Ακόμα κι όταν ένα κράτος κυβερνάται από ένα δικτατορικό καθεστώς, πάντοτε αυτό γίνεται «στο όνομα της δημοκρατίας». Κατά μία έννοια βέβαια, μπορούμε να υποστηρίξουμε και το αντίθετο.
Ότι δηλαδή ακόμα και οι υποτιθέμενες δημοκρατικές κοινωνίες πολλές φορές λειτουργούν με δικτατορικές πρακτικές. Η αυξανόμενη αστυνομική καταστολή, η φίμωση, ο χρηματισμός των ΜΜΕ από την κυβέρνηση και οι κοινωνικές διακρίσεις εις βάρος των μειονοτήτων αποτελούν στοιχεία μιας δημοκρατικής κοινωνίας δικαίου; Μάλλον όχι.
Χαρακτηριστικά, η χώρα μας στην λίστα των “Δημοσιογράφων χωρίς σύνορα” βρίσκεται το 2022 στην τελευταία θέση ανάμεσα σε χώρες της Ε.Ε., ενώ έχει την 108η θέση παγκοσμίως ανάμεσα σε 180 χώρες σε ζητήματα που αφορούν την ελευθερία του Τύπου. Άλλη έρευνα, σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα δίνει στην Ελλάδα μια άβολη πρωτιά, καθώς η χώρα έχει τις περισσότερες καταδικαστικές αποφάσεις από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
Αυτές αφορούν κυρίως ζητήματα αστυνομικής βίας, ελευθερίας έκφρασης, συνθήκες κράτησης στα σωφρονιστικά ιδρύματα και την αντιμετώπιση του προσφυγικού/μεταναστευτικού ζητήματος.
Για να σωθεί η δημοκρατία χρειάζονται βαθιές θεσμικές, πολιτικές αλλαγές. Όχι όμως μόνο θεσμικές. Χρειάζεται αλλαγή της πολιτικής κουλτούρας των σύγχρονων πολιτών. Η κατανόηση δηλαδή ότι ο καθένας και η καθεμία από εμάς, όντας ίσοι, μπορούμε να ασκήσουμε πολιτική.
Για να παραθέσουμε και πάλι τα λόγια του Καστοριάδη: «Δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατική κοινωνία, χωρίς δημοκρατική παιδεία». Χρειάζεται να σκεφτόμαστε τη δημοκρατία, όχι σαν ένα πολίτευμα, με την στενή έννοια του όρου, αλλά σαν μια διαδικασία, σαν μια συνεχή κίνηση, με βασικό της χαρακτηριστικό αυτήν ακριβώς την δυνατότητα διαρκούς αμφισβήτησης και μεταβολής των συνθηκών, μέσα στις οποίες ζούμε καθημερινά.