Στις 3 Σεπτέμβρη 1974, ο Ανδρέας Παπανδρέου ανακοίνωσε την ίδρυση του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος, ενός κόμματος που θα σημάδευε την πορεία της σύγχρονης ελληνικής πολιτικής.
Η βρισκόμαστε στο 1974, και πιο συγκεκριμένα στις 24 Ιουλίου. Η πτώση της Χούντας είναι γεγονός, και ο 55χρονος τότε Ανδρέας Παπανδρέου βρίσκεται εξόριστος στον Καναδά. Όταν μαθαίνει τα νέα δεν επιστρέφει αμέσως στην Αθήνα. Οι πολιτικοί του φίλοι τον συμβουλεύουν να περιμένει: Η πολιτική σκηνή είναι ακόμα ρευστή κατά τις πρώτες ημέρες της μεταπολίτευσης, και οι φόβοι για τη ζωή του δεν είχαν υποχωρήσει. Η μεταπολίτευση γι’ αυτόν, όπως είχε πει, ήταν απλώς μια «αλλαγή φρουράς του ΝΑΤΟ στην Ελλάδα».
Αρχικά δεν πιστεύει πως η δημοκρατία έχει αποκατασταθεί, και στα τέλη Ιουλίου διαψεύδει τις πληροφορίες για την ίδρυση κόμματος. Άλλωστε θεωρεί πως ακόμα και αν πραγματοποιηθούν εκλογές, θα είναι νόθες και διαβλητές. Τελικά, πείθεται από ορισμένα στελέχη της προδικτατορικής Ένωσης Κέντρου, και ιδιαίτερα τον Γιάννη Αλευρά, πως στην Ελλάδα συντελούνται ουσιαστικές πολιτικές μεταβολές. Οι ελληνικές λαϊκές μάζες τον περιμένουν ανυπόμονα.
Στις αρχές Αυγούστου ο Ανδρέας παίρνει την απόφαση να έρθει στην Ελλάδα και να ηγηθεί κόμματος. Προς έκπληξη πολλών, δεν ηγείται της προδικτατορικής Ένωσης Κέντρου. Αντ’ αυτού, ιδρύει μια νέα πιο ριζοσπαστική πολιτική παράταξη, σοσιαλιστικού προσανατολισμού. Στις 6 Αυγούστου συγκαλεί στο Βίντερτουρ της Ελβετίας το εθνικό συμβούλιο του Πανελληνίου Απελευθερωτικού Κινήματος (ΠΑΚ). Επρόκειτο για μια αντιστασιακή οργάνωση που είχε ιδρύσει κατά τη διάρκεια της δικτατορίας και διακήρυττε όχι μόνο την πτώση της χούντας, αλλά και «την αποδέσμευση της χώρας από την ξένη εξάρτηση» και «την πραγματοποίηση ριζικών αλλαγών, με τελικό στόχο το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας».
Ήταν η πρώτη και η τελευταία φορά που το συγκλήθηκε η συγκεκριμένη συνδιάσκεψη. Συμμετείχαν γύρω στα 80 άτομα, τα οποία μόλις μια ημέρα αργότερα αποφάσισαν τη διάλυση του ΠΑΚ. Το Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα θα μετεξελίσσονταν σε σοσιαλιστικό κόμμα. Παράλληλα, μια άλλη επιτροπή επιφορτιζόταν με τη συγγραφή ενός σχεδίου «διακήρυξης αρχών» του νέου πολιτικού σχηματισμού.
Η επιστροφή στην Ελλάδα
Ο Ανδρέας Παπανδρέου επιστρέφει εν τέλει στην Ελλάδα το βράδυ της 16ης Αυγούστου. Είχε αποθεωτική υποδοχή από πολιτικούς φίλους και χιλιάδες λαού στο αεροδρόμιο του Ελληνικού και κατά μήκος της διαδρομής προς το Καστρί. Το σύνθημα που ακουγόταν στους δρόμους ήταν «ΝΑΤΟ, ΣΙΑ, προδοσία!».
Ήρθε αντιμέτωπος με την επιμονή πολλών πολιτικών που επιθυμούσαν να ηγηθεί μιας ανανεωμένης Ένωσης Κέντρου. Υπέρ αυτής της λύσης ήταν, μεταξύ άλλων, ο προδικτατορικός διευθυντής του πολιτικού γραφείου του Αντώνης Λιβάνης, ο Γιάννης Αλευράς και ο Γιάννης Χαραλαμπόπουλος. Όμως ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν αποφασισμένος να ηγηθεί ενός νέου κόμματος. Οι ουσιαστικές του συζητήσεις έδειχναν πως αυτή ήταν και η τελική του απόφαση.
Όταν η επεξεργασία της ιδρυτικής διακήρυξης έφτασε στο ζήτημα της ονομασίας του νέου πολιτικού σχηματισμού, ο Ανδρέας πρότεινε το «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα για την Αναγέννηση της Ελλάδας». Ο όρος «αναγέννηση» απορρίφθηκε, καθώς θεωρήθηκε από τους περισσότερους συνομιλητές του απαρχαιωμένος, ενώ άλλοι θα σχολίασαν ότι μοιάζει με σύνθημα της χούντας. Τελικά, επιλέγεται η γνωστή μας ονομασία «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα».
Η πρόταση του Αντώνη Λιβάνη για αντικατάσταση του «σοσιαλιστικό» με τη λέξη «δημοκρατικό» επίσης απορρίφθηκε. Στο δίλημμα «κόμμα» ή «κίνημα» επικράτησε εύκολα το δεύτερο για να τονίζει τον αντιγραφειοκρατικό χαρακτήρα του νέου πολιτικού σχηματισμού. Το σήμα που τελικά υιοθετήθηκε, ο πράσινος ανατέλλων ήλιος, ήταν εμπνευσμένο από μια μικρή τροτσκιστική ομάδα.
Η παρουσίαση του κόμματος στις 3 Σεπτεμβρίου 1974
Η επίσημη παρουσίαση του νέου κόμματος έγινε στις 3 Σεπτεμβρίου 1974 στο ξενοδοχείο «Κινγκ Πάλας» της Αθήνας. Παρευρέθηκαν 150 άτομα, τα οποία αποτέλεσαν τον ιδρυτικό του πυρήνα. Ο Ανδρέας Παπανδρέου εμφανίστηκε καθυστερημένος στην αίθουσα της εκδήλωσης, φορώντας άσπρο πουκάμισο και φαρδιά δερμάτινη ζώνη. Διάβασε ολόκληρη τη «διακήρυξη αρχών» και στη συνέχεια τη μοίρασε στους παριστάμενους δημοσιογράφους, τυπωμένη σ’ ένα μικρό πράσινο βιβλιαράκι.
Το κεντρικό σύνθημα που αναφέρεται στη διακήρυξη, οι αρχές δηλαδή της νέας παράταξης, ήταν το τετράπτυχο «Εθνική Ανεξαρτησία – Λαϊκή Κυριαρχία – Κοινωνική Απελευθέρωση – Δημοκρατία». Σύμφωνα με τον Ανδρέα Παπανδρέου «βασικός κυριαρχικός στόχος του κινήματος είναι η δημιουργία μιας πολιτείας απαλλαγμένης από ξένο έλεγχο ή επεμβάσεις, πολιτείας απαλλαγμένης από έλεγχο ή επιρροή της οικονομικής ολιγαρχίας».
Οι εφημερίδες τις πρώτες μέρες μετά την παρουσίαση το ονόμαζαν Π.Σ.Κ, και η ίδρυσή του ήταν γεγονός. Το αρκτικόλεξο ΠΑΣΟΚ, επικράτησε τελικά εξαιτίας του πολιτικού συντάκτη Σταύρου Ψυχάρη, ο οποίος το επέβαλλε μέσα από τις σελίδες του «Βήματος».