Πόσο ανάγκη έχουμε τον σουρεαλισμό, το κίνημα που καταδίκασε αποικιοκρατία, πολέμους και εναντιώθηκε στον φασισμό, στη δική μας παράλογη εποχή;
Έναν αιώνα μετά την εμφάνιση του πιο ανατρεπτικού και σαρωτικού κινήματος στην ιστορία της τέχνης, η επετειακή έκθεση για τον Σουρεαλισμό στο Κέντρο Πομπιντού στο Παρίσι (θα διαρκέσει μέχρι τις 13 Ιανουαρίου) μας υπενθυμίζει για ακόμα μια φορά πως όταν μια εποχή δεν μπορεί να ερμηνευτεί με τη λογική, οι άνθρωποι δεν μπορούν παρά να αναζητήσουν απαντήσεις σε κάτι πιο εύπλαστο, που φέρει μια πολλαπλότητα και διαγράφει το όριο ανάμεσα στο όνειρο και στην πραγματικότητα.
Αυτές οι γραμμές γράφονται ακριβώς 100 χρόνια αφότου ο Αντρέ Μπρετόν, το 1924, υπογράφει το μανιφέστο του σουρεαλισμού, δηλαδή την ιδρυτική πράξη του κινήματος και λίγες εβδομάδες αφότου επισκέφτηκα την έκθεση “Le surréalisme – L’exposition du centenaire (1924-1969)” σε επιμέλεια Ντιντιέ Οτινζέ και Μαρί Σαρέ στο Κέντρο Πομπιντού στο Παρίσι.
Ο σουρεαλισμός γεννήθηκε εν μέσω της ανόδου του ολοκληρωτισμού στην Ευρώπη και σήμερα μοιάζει να είναι ξανά πιο αναγκαίος από ποτέ, καθώς ο παραλογισμός έχει επιστρέψει στην παγκόσμια ζωή: πόλεμοι, κλιματικοί αλλαγή, ξεριζωμένοι άνθρωποι, υγειονομικές κρίσεις, βία τόσο μέσα στις οθόνες όσο και έξω από αυτές.
Κατά τη διάρκεια της περιήγησης μου στην επετειακή έκθεση, όπου παρουσιάζονται εμβληματικά έργα, ορισμένα από τα οποία είναι δανεισμοί από μουσεία και ιδιωτικές συλλογές, βυθίστηκα σε ένα πολύχρωμο και παράξενο σύμπαν, που εναλλάσσει την ποίηση με τον τρόμο και το πραγματικό με το ονειρικό.
Στάθηκα για ώρα μπροστά στον πίνακα «Η προδοσία των εικόνων», ίσως το πιο εμβληματικό έργο του Σουρεαλισμού, στο οποίο ο Βέλγος καλλιτέχνης Ρενέ Μαγκρίτ παρουσιάζει μια πίπα αποτυπωμένη με ρεαλιστικούς όρους και συγχρόνως, γράφει κάτω από το αναπαριστώμενο αντικείμενο «αυτό δεν είναι μια πίπα». Όσο κοιτάζω το έργο, σκέφτομαι τη διττή φύση της πραγματικότητας και το παράδοξο που ενέχεται στην αναπαράστασή της από την τέχνη.
Τα έργα των εμβληματικών καλλιτεχνών του κινήματος –Σαλβαδόρ Νταλί, Τζόρτζιο ντε Κίρικο, Μαξ Eρνστ– μυούν τον επισκέπτη στην αισθητική του κινήματος. Οι λογοτεχνικές μορφές που επηρέασαν το κίνημα προσδίδουν έναν ανυπολόγιστο πλούτο σε αυτό τον εικαστικό περίπατο, ενώ το κείμενο του Μπρετόν αιωρείται πάνω από την έκθεση.
Ψυχανάλυση και απόρριψη της αποικιοκρατίας
Η επιρροή της φροϋδικής σκέψης είναι εμφανής πάνω στα εικαστικά έργα. Η ψυχανάλυση διέπει όλα τα είδη τέχνης: πίνακες, φωτογραφία, σινεμά και λογοτεχνία. Το αποτύπωμα του Μαρξ είναι επίσης ισχυρό, καθώς η απόρριψη της αποικιοκρατίας διατρέχει όλη την έκθεση.
H σουρεαλιστική περιπέτεια ξεκινά εξάλλου στο σταυροδρόμι της πολιτικής και της ποίησης, υποστηρίζοντας την εξερεύνηση του ασυνειδήτου και τη σημασία των ονείρων. Η τέχνη που τροφοδοτείται από το ασυνείδητο είναι εκείνη που θα απελευθερώσει την ανθρωπότητα από όλα τα δεινά της, σύμφωνα με τους Σουρεαλιστές.
Διασχίζω την αίθουσα με τα “πολιτικά τέρατα“. Κοντοστέκομαι μπροστά από το «Όνειρο που προκλήθηκε από το πέταγμα μιας μέλισσας γύρω από ένα ρόδι» του Σαλβαδόρ Νταλί κι έπειτα μπροστά από το «Μαύρο και Λευκό» του Μαν Ρέι, την εμβληματική φωτογραφία που καταγγέλλει ευθέως τον ρατσισμό και την αποικιοκρατία.
Περνώ αρκετό χρόνο μπροστά από τα tableaux poems του Χουάν Μιρό, τους πίνακες που φέρουν ολόκληρές φράσεις ή έστω κάποιες λέξεις, για να γίνουν ακόμα πιο σαφείς σε εκείνον που τους κοιτάζει και αναζητώ το αποτύπωμα του σουρεαλισμού πάνω στον ανθρώπινο ψυχισμό. Κι έπειτα τη ματιά μου μαγνητίζει το «Όνειρο» της φωτογράφου Γκρέτε Στερν.
Στο αυθεντικό χειρόγραφο μανιφέστο, το οποίο βρίσκεται στην έκθεση, ύστερα από δανεισμό που έγινε από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, ο Αντρέ Μπρετόν μιλά για αυτό το νέο είδος τέχνης που φτάνει πέρα από τη λογική και εμπεριέχει τεχνάσματα οφθαλμαπάτης, φανταστικά εξωγήινα πλάσματα, ταραγμένες προσωπογραφίες.
Είναι περισσότερο από προφανές πως ο σουρεαλισμός και η ψυχανάλυση συμπορεύονται από την πρώτη στιγμή και αυτό διαμορφώνει την αισθητική του 20ού αιώνα. Το κίνημα καταγγέλλει την αποικιοκρατία και συγκεκριμένα τους πολέμους στην Αλγερία και την Ινδοκίνα, καταδικάζει και πολεμά τον φασισμό, χρησιμοποιώντας το σύνθημα του Μαρξ «αλλάξτε τον κόσμο».
Ο σουρεαλισμός επηρεάζει όλες τις μορφές έκφρασης, καθορίζει την αισθητική του 20ού αιώνα, φέρνοντας επανάσταση σε όλα τα είδη τέχνης και εξαπλώνεται σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, με σημαντικότερους σταθμούς την Ισπανία και το Βέλγιο -και φυσικά τη Λατινική Αμερική και κατά κύριο λόγο το Μεξικό.
Ο σουρεαλισμός σήμερα
Πόσο ανάγκη έχουμε τον σουρεαλισμό σήμερα που ζούμε, όπως όλα δείχνουν, μια εποχή που δύσκολα ερμηνεύεται με τη λογική; Τι έχει απομείνει από τους σουρεαλιστές στον τρόπο σκέψης μας και γιατί δεν καταφεύγουμε περισσότερο σε αυτούς;
Αν αναλογιστούμε πως οι σουρεαλιστές χρησιμοποίησαν την ονειρική διαδικασία για να δημιουργήσουν τα έργα τους, αν σκεφτούμε πως η τέχνη χρησιμοποίησε τις ψυχαναλυτικές μεθόδους για πετύχει μια ερμηνεία ενός κόσμου ακατανόητου, τότε ναι, ο σουρεαλισμός μπορεί να γίνει ένα ψυχικό καταφύγιο.
Το Beaubourg (η περιοχή που βρίσκεται το Κέντρο Πομπιντού) είναι στην πραγματικότητα στο επίκεντρο ενός διεθνούς εκθεσιακού προγράμματος για την επέτειο των εκατό χρόνων του πάντα επίκαιρου καλλιτεχνικού κινήματος. Κι εμείς έχουμε την ευκαιρία να βάλουμε τον σουρεαλισμό ξανά στη ζωή μας για να διαπραγματευτούμε όσα μας ταλανίζουν σε προσωπικό κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο.
Από τον παραλογισμό των πολέμων μέχρι τα αισθήματα ενοχής, από την αναδίπλωση της κοινωνίας μέχρι τα απωθημένα μας όνειρα. Ο σουρεαλισμός δεν είναι ένα καλλιτεχνικό κίνημα αλλά ένας τρόπος ύπαρξης, μια στάση ζωής, ένα όχημα διαχείρισης της επιθυμίας και της οδύνης μας.