Ο βραβευμένος φωτορεπόρτερ, η δουλειά του οποίου έχει αποτελέσει τεκμήριο για την καταδίκη εγκληματιών πολέμου στο διεθνές δικαστήριο της Χάγης, μιλάει στο Estella, στο περιθώριο του Διεθνούς Forum Δημοσιογραφίας από το iMEdD.
Αφγανιστάν, Ιράκ, Παναμάς, Αϊτή, πρώην Γιουγκοσλαβία, Ρουάντα, Νταρφούρ και πιο πρόσφατα ο πόλεμος στην Ουκρανία. Ο Ron Haviv, Αμερικανός κινηματογραφιστής υποψήφιος για το βραβείο Emmy και βραβευμένος φωτορεπόρτερ, τα τελευταία 30 χρόνια έχει καταγράψει περισσότερες από 25 πολεμικές συγκρούσεις.
Ο Haviv ήταν παρών και τεκμηρίωσε μερικές από τις πιο σκληρές στιγμές της ανθρωπότητας, έχοντας καθοριστική συμβολή στη διάδοση της πληροφορίας και την ευαισθητοποίηση της παγκόσμιας κοινότητας. Δεν υπάρχουν πολλοί φωτορεπόρτερ στον κόσμο που είχαν το θλιβερό προνόμιο, στη διάρκεια της πορείας τους, να καταγράψουν τρεις γενοκτονίες: Ρουάντα, Βοσνία, Νταρφούρ.
Πιστεύω ότι ο Ron Haviv, συνιδρυτής του VII Photo Agency και του VII Foundation, όπου σήμερα εκτελεί χρέη διευθυντή, θα συμφωνούσε απόλυτα με τη φράση του σπουδαίου εκλιπόντα συναδέλφου του, βραβευμένου με Πούλιτζερ, Γιάννη Μπεχράκη:
«Η αποστολή μου είναι να εξασφαλίσω ότι κανείς δεν θα μπορεί να πει: “δεν γνώριζα”». Ή όπως είχε πει ο Danish Siddiqui, πολεμικός φωτορεπόρτερ, επίσης βραβευμένος με Πούλιτζερ, που έχασε τη ζωή του στο Αφγανιστάν, όταν εγκαταλείφθηκε εν μέσω άτακτης οπισθοχώρησης: «αν δεν πάμε εμείς, ποιος θα πάει;».
Στα επόμενα πέντε λεπτά, θα βγουν περίπου 10 εκατομμύρια φωτογραφίες, κυρίως από τα smartphone μας, με τα οποία πια καταγράφουμε κάθε πτυχή της ζωής μας. Ωστόσο, ο Haviv δίνει άλλη σημασία στην έννοια της φωτογραφίας, η οποία για εκείνον λειτουργεί ως αποδεικτικό στοιχείο και μπορεί να θέσει τους ισχυρούς του πλανήτη προ των ευθυνών τους, στοιχειοθετώντας ακόμα και κατηγορίες για εγκλήματα πολέμου.
Όπως και συνέβη με το σπουδαίο φωτογραφικό υλικό από τη δεκαετή του παρουσία στα Βαλκάνια. O Ron Haviv αποτύπωσε στο φιλμ τις θηριωδίες της σερβικής παραστρατιωτικής μονάδας, που ήταν υπεύθυνη για τη δολοφονία χιλιάδων ανθρώπων κατά τη διάρκεια του πολέμου στη Βοσνία.
Αυτή η σειρά φωτογραφιών (σ.σ. φωτογραφία εξωφύλλου του άρθρου) χρησιμοποιήθηκε ως αποδεικτικό στοιχείο στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης για την παραπομπή σε δίκη και την καταδίκη εγκληματιών πολέμου, ανάμεσά τους του επικεφαλής της παραστρατιωτικής οργάνωσης, «Σερβική Εθελοντική Φρουρά», ονόματι Željko Ražnatović, γνωστού ως “Arkan”. Ο ορισμός του πώς μια εικόνα μπορεί να επηρεάσει την Ιστορία και τον τρόπο που θα γραφτεί.
Στο πλαίσιο του Διεθνούς Forum Δημοσιογραφίας που διοργανώνεται από τον μη κερδοσκοπικό δημοσιογραφικό οργανισμό iMEdD από τις 26/09 μέχρι τις 28/09, ο Haviv έχει επιμεληθεί την έκθεση φωτογραφίας «Σύντομος οδηγός για τη διερεύνηση εγκλημάτων πολέμου» και έχει αναλάβει να κάνει ο ίδιος την ξενάγηση στις συναρπαστικές εικόνες του ίδιου και των αναγνωρισμένων συναδέλφων του.
Επίσης σήμερα (26/09), ο βραβευμένος φωτορεπόρτερ παραδίδει ένα από τα πιο ενδιαφέροντα εργαστήρια του Forum, με θέμα τη φωτογράφιση συγκρούσεων και εγκλημάτων πολέμου, τα επακόλουθα και τις επιπτώσεις τους.
Στο περιθώριο της ετήσιας συνάντησης της δημοσιογραφικής κοινότητας που διοργανώνεται από το iMEdD, μιλήσαμε με τον Ron Haviv για την τριαντάχρονη παρουσία του στα πεδία των μαχών, τη φωτογραφία ως τεκμήριο και την τεχνητή νοημοσύνη που έχει επιφέρει ήδη σαρωτικές αλλαγές.
Πώς αισθανθήκατε όταν συνειδητοποιήσατε ότι οι φωτογραφίες σας έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στο να λογοδοτήσουν και εν τέλει να καταδικαστούν εγκληματίες πολέμου;
Νωρίς στην καριέρα μου, συνειδητοποίησα ότι η δουλειά μου μπορούσε να χρησιμοποιηθεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Αυτό βασίζεται στην ιδέα της ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης, ώστε οι άλλοι να λάβουν την πληροφορία και να δράσουν αναλόγως.
Η δουλειά μας είναι μέρος μιας αλυσίδας, η οποία ελπίζω ότι οδηγεί ότι στην απόδοση δικαιοσύνης, τη διάσωση ζωών και τη βοήθεια των ανθρώπων.
Έχετε σκεφτεί ποτέ ότι μια συγκεκριμένη φωτογραφία ήταν υπερβολικά ωμή ή ευαίσθητη για να κοινοποιηθεί; Πώς αντιμετωπίζετε αυτά τα ηθικά διλήμματα και τι θα συμβουλεύατε τους νεότερους;
Ο σκοπός αυτής της δουλειάς είναι να στρέψουν οι άνθρωποι το βλέμμα και να μάθουν από την αλληλεπίδρασή τους με τις φωτογραφίες. Η ανώφελη αναπαράσταση της ωμής βίας δεν είναι πραγματικά απαραίτητη για να μεταφέρεις την ιστορία.
Υπάρχουν τρόποι με τους οποίους οι φωτογράφοι μπορούν να επιλέξουν να δείξουν καταστάσεις που είναι συντριπτικές, αλλά μέχρι εκεί που είναι ωφέλιμο. Παρ’ όλα αυτά, σε κάποιες περιπτώσεις, οι φωτογραφίες ανθρώπων που πεθαίνουν πρέπει να γίνουν ορατές. Ορισμένα πράγματα δεν μπορούμε ούτε να τα αγνοήσουμε, ούτε να στρέψουμε αλλού το βλέμμα.
Για ποιες εικόνες από όλη σας την πορεία είστε πιο περήφανος;
Δεν είμαι σίγουρος ότι η λέξη περήφανος είναι η σωστή. Ωστόσο, οι εικόνες μου από τον Παναμά και τη Βοσνία σίγουρα έχουν μια ιδιαίτερη σημασία για μένα. Η φωτογραφία από τον Παναμά αναφέρθηκε από τον Πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών ως τεκμήριο της παραστρατιωτικής βίας στον Παναμά και αποτέλεσε έναν από τους λόγους για την αμερικανική επέμβαση το 1989. Και ο ίδιος ο πρόεδρος του Παναμά αναγνώρισε τη συμβολή της συγκεκριμένης φωτογραφίας στην αποκατάσταση της δημοκρατίας στη χώρα.
Όπως και σε άλλες περιπτώσεις, το θέμα δεν ήταν αν προσωπικά συμφωνούσα με την παρέμβαση, κατά την οποία χιλιάδες άνθρωποι στον Παναμά πέθαναν, αλλά η κατανόηση ότι η φωτογραφία μπορεί να παίξει ρόλο στις πιο κομβικές αποφάσεις.
Στα δέκα χρόνια των συγκρούσεων, πέρασα περισσότερα από πέντε χρόνια στο πεδίο
Ο πόλεμος στη Βοσνία ήταν ο τρίτος κατά σειρά από τους πολέμους της διάλυσης της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Ο κόσμος προέβλεπε ότι αν δεν υπήρχε κάποια μορφή παρέμβασης, η σύρραξη θα ξεκινούσε και θα ήταν βίαιη.
Κατάφερα να τραβήξω φωτογραφίες από εγκλήματα πολέμου που θα έπρεπε να ήταν το τελικό σήμα αφύπνισης για όσα επρόκειτο να ακολουθήσουν.
Η δουλειά μου δημοσιεύθηκε σε όλο τον κόσμο, αλλά δεν υπήρξε σχεδόν καμία αντίδραση. Ο πόλεμος ξεκίνησε λίγο αργότερα, και όσα είχα φωτογραφίσει έγιναν συνηθισμένα τα επόμενα χρόνια.
Ο πόλεμος κράτησε σχεδόν τέσσερα χρόνια με χιλιάδες νεκρούς. Εκατομμύρια άνθρωποι έγιναν πρόσφυγες και η χώρα σήμερα αγωνίζεται να ξεπεράσει το παρελθόν της.
Όταν συγκλήθηκε το δικαστήριο για τα εγκλήματα πολέμου, ένας εισαγγελέας ανέφερε ότι η φωτογραφία μου ήταν ένας από τους λόγους που οδήγησαν στη σύσταση του δικαστηρίου. Μάλιστα, η εικόνα μου τεκμηρίωσε την απαγγελία κατηγοριών και την καταδίκη εγκληματιών πολέμου.
Αυτή η εικόνα και η σειρά που τη συνοδεύει χρησιμοποιήθηκαν ως αποδεικτικά στοιχεία στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης για την κατηγορία και καταδίκη Σέρβων ηγετών. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: RON HAVIV
Θα μπορούσατε να μοιραστείτε μαζί μας μια στιγμή ή μια ιστορία που έχει χαραχτεί στη μνήμη σας, από τη δεκαετή σας παρουσία στις συγκρούσεις στα Βαλκάνια;
Η παρουσία μου στο πεδίο στη Σλοβενία, κατά τη διάρκεια της πρώτης από τις συγκρούσεις της διάλυσης της πρώην Γιουγκοσλαβίας, με κινητοποίησε να παρακολουθήσω τον πόλεμο μέχρι το τέλος του. Στα δέκα χρόνια των συγκρούσεων, πέρασα περισσότερα από πέντε χρόνια στο πεδίο. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, βίωσα πολλές στιγμές που παραμένουν χαραγμένες στη μνήμη μου.
Ξεκινώντας με την πτώση της κροατικής πόλης Vukovar, όπου έγινε εθνοκάθαρση με συνοπτικές εκτελέσεις, οι οποίες δυστυχώς αγνοήθηκαν από τον περισσότερο κόσμο. Επίσης, κρατάω την πρώτη μάχη στη Βοσνία, όπου δούλεψα τεκμηριώνοντας τα εγκλήματα πολέμου των Σέρβων παραστρατιωτικών που εκτελούσαν άοπλους μουσουλμάνους πολίτες.
Από την πολιορκία του Σαράγιεβο μέχρι την απελευθέρωση του Κοσυφοπεδίου, υπήρχαν πάρα πολλές αναμνήσεις για να αφομοιώσω. Ελπίζω ότι η δουλειά μου από εκείνη τη χρονική περίοδο σημαίνει πολλά για τους ανθρώπους που υπέφεραν και εκείνους που προσπάθησαν να βοηθήσουν.
Πώς προετοιμάζεστε διανοητικά αλλά και πρακτικά, πριν μεταβείτε σε μια εμπόλεμη ζώνη;
Η πρακτική προετοιμασία είναι η πιο σημαντική. Η έρευνα για την ιστορία που προσπαθώ να διηγηθώ και η κατανόηση των logistics που εμπλέκονται, ώστε να την υλοποιήσω αποτελεσματικά και με ασφάλεια, είναι το κλειδί. Αφού ολοκληρωθεί αυτή η διαδικασία ή ενώ βρίσκεται σε εξέλιξη, οι ψυχικές και νοητικές διεργασίες σίγουρα έρχονται στο προσκήνιο.
Κλειδί για αυτόν τον τύπο οπτικής δημοσιογραφίας (=visual journalism) είναι η γνώση των ορίων μου, η κατανόηση ότι είμαι εκεί για έναν σκοπό και η εύρεση της σωστής ισορροπίας, για να φέρω εις πέρας τη δουλειά.
Ωστόσο, δεδομένης της έντασης μιας εμπόλεμης ζώνης, είτε πρόκειται για φωτογράφιση των προσφύγων, είτε για την πρώτη γραμμή, ένας/μία visual δημοσιογράφος πρέπει να προσέχει και στο τέλος της ημέρας, να είναι ενήμερος/η για τις πρακτικές φροντίδας του εαυτού και να ξέρει πότε είναι αναγκαίο να καταφύγει εκεί.
Με την τεχνητή νοημοσύνη, πώς μπορεί κανείς να εμπιστευτεί ότι οι φωτογραφίες από τα πεδία των μαχών είναι αυθεντικές και όχι προπαγανδιστικά κατασκευάσματα;
Αυτή τη στιγμή, είναι εξαιρετικά δύσκολο να προσδιορίσουμε τι είναι πραγματικό και τι όχι. Εδώ έρχονται στο προσκήνιο οι ευθύνες τόσο του παρόχου της εικόνας, όσο και του κοινού.
Οι ειδησεογραφικοί φορείς πρέπει να ελέγχουν κάθε πτυχή κάθε φωτογραφίας ή βίντεο. Η φήμη τους στον κόσμο της δημοσιογραφίας και η σχέση εμπιστοσύνης που έχουν χτίσει με το κοινό είναι κρίσιμης σημασίας.
Αυτό, βέβαια, είναι ένα νόμισμα με δύο όψεις. Οι αναγνώστες πρέπει να διασφαλίσουν ότι απευθύνονται για την ενημέρωσή τους σε αξιόπιστους ειδησεογραφικούς οργανισμούς, που υπερασπίζονται την έννοια της αλήθειας. Το κοινό δεν πρέπει να θεωρεί αληθινές τυχαίες εικόνες που εμφανίζονται, συχνά ως «αντίλαλος» σε ένα κλειστό σύστημα (echo chamber), και στη συνέχεια να τις διαμοιράζεται ως δήθεν ντοκουμέντα.
Μέχρι να υλοποιηθούν πρωτοβουλίες πιστοποίησης εικόνων, όπως Content Authenticity Initiative (Πρωτοβουλία Αυθεντικότητας Περιεχομένου), για να δείξουν σε παγκόσμιο επίπεδο πώς μοιάζουν οι αυθεντικές εικόνες, είναι ευθύνη μας ως κοινού συλλογικά να διασφαλίσουμε ότι μόνο η αλήθεια αναγνωρίζεται.
*Η έκθεση φωτογραφίας «Σύντομος οδηγός για τη διερεύνηση εγκλημάτων πολέμου» είναι επισκέψιμη από τις 26-28 Σεπτεμβρίου, 09:00-22:00. Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα του Forum στο forum.imedd.org.
*Το iMEdD (incubator for Media Education and Development) είναι ένας μη κερδοσκοπικός δημοσιογραφικός οργανισμός που ιδρύθηκε το 2018 με αποκλειστική δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ), με στόχο την ενίσχυση της δημοσιογραφικής κοινότητας στην Ελλάδα και διεθνώς.