Η Μάρω Μιχαλακάκου, η Μυρτώ Ξανθοπούλου και η Νάνα Σαχίνη ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση της ομάδας Potential Project και μοιράζονται την εμπειρία τους
Η ομάδα του Potential Project, που αποτελείται από τον εικαστικό Δημήτρη Γεωργακόπουλο, τον πολιτιστικό διαχειριστή Βασίλη Νάση, και τους συνεργάτες τους, συνεχίζει τις εκπαιδευτικές δράσεις για παιδιά και εφήβους. Το πειραματικό πρόγραμμα, με τίτλο «Επάγγελμα Καλλιτέχνιδα» βασισμένο σε μια ιδέα της Καρολίνας Αλειφεροπούλου, είχε ως επίκεντρο τις γυναίκες εικαστικούς και στόχο τη διάχυση του φεμινιστικού μηνύματος με μια έμπρακτη δήλωση περί ισότητας των φύλων. Τρεις προσκεκλημένες καλλιτέχνιδες, οι Μυρτώ Ξανθοπούλου, Μάρω Μιχαλακάκου και Νάνα Σαχίνη, μίλησαν στους μαθητές και τις μαθήτριες για τη δουλειά τους, παρουσίασαν το έργο τους και αναφέρθηκαν στη σημασία του να είναι γυναίκες καλλιτέχνιδες σε μια -ακόμη- κυρίως ανδροκρατούμενη κοινωνία. Παράλληλα, η κάθε καλλιτέχνις, μέσα από τέσσερις δίωρες εβδομαδιαίες συναντήσεις, καθοδήγησε τα παιδιά ώστε να εργαστούν για τη δημιουργία ενός συλλογικού έργου, το οποίο εκτέθηκε στο τέλος του προγράμματος.
Σημαντικός παράγοντας του εργαστηρίου ήταν η πραγματοποίησή του σε δημόσια σχολεία, εντός των διδακτικών ωρών, ώστε να είναι προσβάσιμο σε όλα τα παιδιά, ανεξαρτήτως κοινωνικού ή πολιτισμικού υποβάθρου. Το πρόγραμμα πραγματοποιήθηκε με τη χρηματοδότηση και υπό την αιγίδα του ΥΠΠΟΑ.
Συναντήσαμε τις τρεις εικαστικούς που πρόθυμα μοιράστηκαν την εμπειρία τους από το πρόγραμμα «Επάγγελμα Καλλιτέχνιδα».
Πώς προέκυψε η πρόσκληση από την ομάδα του Potential Project για τη συμμετοχή στο πρόγραμμα, «Επάγγελμα Καλλιτέχνιδα»;
Μάρω Μιχαλακάκου: Η πρόσκληση ήρθε από την ομάδα του Potential πολύ φυσικά. Είχαμε ξανασυνεργαστεί στο παρελθόν σε ένα άλλο πρότζεκτ με τα παιδιά έτσι εκτός του ότι γνωριζόμαστε χρόνια, εκτιμώ πολύ τη δουλειά που κάνουν. Ο Δημήτρης Γεωργακόπουλος (από την ομάδα του PP) ξέρει πόσο χαίρομαι να δουλεύω με παιδιά, οπότε απλά ήρθε η στιγμή να ξανασυνεργαστούμε.
Μυρτώ Ξανθοπούλου: Η πρόσκληση του potential project ήρθε την άνοιξη του ’23 και ήταν η πρώτη μας επαγγελματική συνεργασία.
Νάνα Σαχίνη: Το έργο μου έχει έναν μόνιμο διάλογο με το τι σημαίνει θηλυκότητα, ζητήματα φύλου, σεξουαλικότητα, αλλά ταυτόχρονα έχει μια παιδικότητα και έναν πειραματισμό που πιθανόν να ενδιέφερε -και ενδιέφερε τελικά- ως προσέγγιση και τα παιδιά.
Θεωρείτε ότι υπάρχει κάποιο φεμινιστικό μήνυμα που -εμφανώς ή υπογείως- διατρέχει τα έργα σας; Αν ναι, ποιο το κύριο αίτημά του;
Μάρω: Σαφώς και υπάρχει κάποιο φεμινιστικό μήνυμα, άλλωστε ζω στην Ελλάδα του 2024. Δε νομίζω να υπάρχει αίτημα, είμαι καλλιτέχνης όχι πολιτικός. Αυτό που κάνω σε ορισμένα από τα έργα μου, κυρίως στις εγκαταστάσεις θα μπορούσα να το χαρακτηρίσω σαν ενσώματη ποίηση. Αυτό που επιθυμώ είναι να επικοινωνήσω με τους ανθρώπους μέσα από τα συναισθήματα που ασυνείδητα ελπίζω να τους προκαλέσει αυτό που θα δουν.
Μυρτώ: Υπάρχει φεμινιστικό μήνυμα στο βαθμό που αυτό συνδέεται με την καθημερινή εμπειρία, τις εκφάνσεις του λόγου, την ορατότητα πραγμάτων που παραδοσιακά ανήκουν στην ιδιωτική/οικιακή σφαίρα.
Νάνα: Τα έργα μου εξετάζουν εύθραυστες στιγμές αβεβαιότητας και την πάλη του «εγώ-σώμα/εσύ-σώμα/αυτό-σώμα/το άλλο-σώμα». Θεωρώ το σώμα-σεξουαλικότητα-μορφή-ύπαρξη-ηθική-πολιτική-ταυτότητα-ποίηση ως ένα και αδιαχώριστο σύνολο. Έτσι θέματα σεβασμού, εξουσίας, τραύματος και ευαλωτότητας, η επισφάλεια μέσα στο σώμα, στις σχέσεις και στη κοινωνία, ο διαφορετικός τρόπος θέασης της πραγματικότητας -λόγω του ότι είμαι γυναίκα και μητέρα καλλιτέχνιδα- είναι μόνιμα διακυβεύματα. Φεμινιστικό μήνυμα ξεκάθαρο και στοχευμένο σίγουρα δεν έχει -αν και είμαι πλήρως συνειδητοποιημένη για φεμινιστικά ζητήματα- καθώς δεν είναι πρόθεσή μου.
Στις συναντήσεις με τους μαθητές και τις μαθήτριες πώς συζητήσατε για το έμφυλο ζήτημα στη σύγχρονη τέχνη; Πόσο ενημερωμένα ήταν ήδη τα παιδιά για τα ζητήματα του φεμινισμού, για το τι βιώνει αλλά και για το πώς εκφράζεται μια γυναίκα καλλιτέχνιδα το 2024;
Μάρω: Γνωρίζοντας ότι τα παιδιά προέρχονται από διαφορετικές θρησκείες, χώρες και πολιτισμούς, η προσέγγιση έγινε με μεγάλη προσοχή και μέσα από παραδείγματα που τα ίδια τα παιδιά έφεραν στη συζήτηση.
Μυρτώ: Συζήτησα το έμφυλο ζήτημα με όρους και λεξιλόγιο που έκρινα ότι αναλογούσε στης ηλικίες των παιδιών (χωρίς να έχω κάποια περαιτέρω εκπαιδευτική εμπειρία-κατάρτιση πάνω σε αυτό). Αισθάνθηκα ότι τα παιδιά κατανόησαν, και ήταν εξοικειωμένα σε κάποιον βαθμό με τέτοιες έννοιες, θα έλεγα πιο πολύ τα κορίτσια. Επίσης, παρατήρησα ότι το χιούμορ των παιδιών συχνά είχε περιεχόμενο που αφορά έμφυλα στερεότυπα και τις εκφράσεις τους στην ποπ κουλτουρα και στα social media, το φάσμα των οποίων εκτεινόταν από συντηρητικά και μισογυνικά στερεότυπα έως και προοδευτικά-φεμινιστικά, αλλά εν πάση περιπτώσει είχα την αίσθηση ότι όλη αυτή η συζήτηση πλέον είναι μέρος της αντίληψής τους. Σε ό,τι αφορά τη γυναίκα-καλλιτέχνιδα και το πώς εκφράζεται, μάλλον λιγότερο. Δηλαδή, στο καλλιτεχνικό επάγγελμα τα στερεότυπα που είχαν τα παιδιά ήταν κυρίως η ιδέα του ζωγράφου του 20ου αιώνα, βασικά ο Πικάσο.
Νάνα: Καθώς μιλούσα και έδειχνα τη δουλειά μου, συζητήσαμε τι αντιμετώπιση έχω βιώσει ως γυναίκα στον χώρο της τέχνης και αργότερα ως μητέρα καλλιτέχνιδα. Αυτό συνεχίστηκε όταν παρουσίασα τη δουλειά της Αγγλίδας σουρεαλίστριας καλλιτέχνιδας Λεονόρα Κάρινγκτον, το πώς μια γυναίκα σε εκείνη την εποχή ασχολήθηκε με την τέχνη, ταξίδεψε και συγχρωτίστηκε με άλλα σπουδαία πνεύματα της εποχής της, το ότι τόλμησε να αμφισβητήσει και να σπάσει στερεότυπα όπως σπουδές, γάμος, πατρική οικογένεια, κρατική εξουσία, πατριαρχία, ιδρύματα. Τα παιδιά στην συντριπτική τους πλειοψηφία φάνηκαν να έχουν επίγνωση για τις ανισότητες των φύλων και, γενικότερα, τα έμφυλα ζητήματα.
Ποιες ήταν οι πιο συχνές απορίες των παιδιών σχετικά με τον φεμινισμό, την τέχνη, τη συμπερίληψη; Ποια στερεότυπα είδατε ότι ακόμη συντηρούνται και ποια διαπίστωση περί αλλαγής σας εξέπληξε ευχάριστα;
Μάρω: Τα παιδιά αυτών των ηλικιών είναι πάνω απ’ όλα δίκαια, αυτό είναι το κοινό τους χαρακτηριστικό. Μέσα από το αίσθημα της δικαιοσύνης μπορούν να διακρίνουν ανισότητες. Όσο για την ανατροπή των στερεοτύπων πιστεύω ότι πάντα έχουν μέσα τους την ελπίδα για κάτι νέο που ίσως η γενιά τους να έχει την τύχη να δημιουργήσει. Άλλωστε, έχουν «τη χαρά της αφθαρσίας» στα μάτια τους, όπως λέει και ο ποιητής. Μην ξεχνάμε ότι πολλά παιδιά προέρχονται από ευάλωτες ομάδες και όταν υπάρχει και κάτι άλλο πέρα από ό,τι βλέπουν καθημερινά στο κινητό τους, τα κάνει να πιστεύουν στο μέλλον και να επιθυμούν να εξελιχθούν, να μάθουν και να οδηγηθούν προς το «καλό».
Μυρτώ: Οι απορίες των παιδιών αφορούσαν κυρίως στο πώς έκανα/σκέφτηκα τα έργα, και φάνηκε να εκπλήσσονται ευχάριστα ή και με μια πιο πειραχτική διάθεση με το πώς η σύγχρονη τέχνη μπορεί να βασίζεται και σε πολύ απλά, καθημερινά και οικεία υλικά και αναφορές. Με χαροποίησε το ότι -παρ’ όλες τις όποιες αγκυλώσεις- τα παιδιά ήταν αρκετά ευφυή και ευέλικτα στο να αφομοιώσουν τις ιδέες που τους πρότεινα και να γίνουν δημιουργικά με αυτές.
Νάνα: Τα παιδιά φάνηκαν αρκετά ενημερωμένα και δεν διατύπωσαν απορίες ρητά. Κάποια είχαν μια άνεση και στο να δημιουργήσουν τα δικά τους έργα και στο να σχολιάσουν, ενώ κάποια άλλα ήταν συνεσταλμένα και μουδιασμένα. Τα βασικά στερεότυπα φύλου που είδα ήταν σε σχέση με την εμφάνιση και τις επιλογές ανάλογα με το φύλο, με ελάχιστες περιπτώσεις να ανατρέπονται. Πιο συγκεκριμένα, όταν τους ζήτησα να χωριστούν σε ομάδες οι ομάδες ήταν κατά φύλο δηλαδή ή κορίτσια ή αγόρια και μόνο 1 από τις 6 ήταν μεικτές. Οι επιλογές των ρόλων -από τα έργα της Κάρινγκτον- ήταν ανάλογα με το φύλο δηλαδή τα αγόρια επέλεξαν αγόρια, άντρες ή ζώα και τα κορίτσια, κορίτσια, γυναίκες και θηλυκά ανθρωπόμορφα πλάσματα. Όσον αφορά τα χρώματα και τα αξεσουάρ που αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν, τα κορίτσια διάλεξαν να βάλουν τα παλ χρωμάτων υφάσματα και αξεσουάρ όπως λουλούδια, καπέλα κτλ., ενώ τα αγόρια βάλανε μάσκες ζώων, μάσκες άγριες, χρώματα σκούρα, αξεσουάρ που παραπέμπουν σε ήρωες.
Καθώς «χτίζανε» και δημιουργούσαν το περιβάλλον-μακέτα μέσα στο οποίο ενέταξαν τους εαυτούς τους, η συμπεριφορά μεταξύ τους, η διαδικασία και το αποτέλεσμα είχαν διαφορές σημαντικές. Τα κορίτσια ήταν πιο συγκρατημένα, όλα στη διαδικασία κυλούσαν πιο ήπια, μεταξύ τους υπήρξαν πιο συνεργάσιμα και προσπαθούσαν να πάρουν κοινές αποφάσεις για την σύνθεση, για τον ρόλο που θα έπαιζε το κάθε γλυπτικό-ζωγραφικό στοιχείο και το τελικό αποτέλεσμα είχε μια τάξη και μια τακτοποίηση. Στις ομάδες των αγοριών δημιουργούνταν εντάσεις και διαφωνίες για το ποια άποψη θα επικρατήσει και πώς θα προχωρήσει η σύνθεση και σε κάποιες περιπτώσεις χρειάστηκε να επέμβω και να το συζητήσουμε. Ήταν πιο τολμηρές οι αποφάσεις τους και άφηναν τον εαυτό τους και την φαντασία τους πιο ελεύθερα και τα τελικά τους έργα ήταν πιο άγρια και άναρχα. Μέσα όμως σε αυτά τα στερεότυπα υπήρξαν και περιπτώσεις κοριτσιών, των οποίων οι επιλογές ήταν τολμηρές σε σχέση με την επικρατούσα τάση και εντάχθηκαν με πολύ άνεση σε ομάδα αγοριών. Καθώς και κάποια αγόρια που όταν τους πρότεινα ρόλους και αξεσουάρ παραδοσιακά του αντίθετου φύλου, ούτε το σχολίασαν ούτε αρνήθηκαν.
Πώς δουλέψατε συλλογικά με τα παιδιά ώστε να δημιουργηθεί ένα από κοινού έργο; Πώς συνεργαστήκατε ώστε να αξιοποιηθούν οι διαφορετικές πολιτισμικές και κοινωνικές καταβολές των μαθητών και μαθητριών και να συμβάλλουν εξίσου όλοι στη δημιουργία του έργου;
Μάρω: Μοιράστηκα με τα παιδιά παλιότερα έργα μου, τα συζητήσαμε, προέκυψαν ερωτήσεις και η ομάδα εργάστηκε συλλογικά με ξεκάθαρες οδηγίες ώστε να γνωρίζουν τα βήματα που χρειάζονταν για να ολοκληρωθεί το έργο. Οι διαφορετικές καταβολές των παιδιών αναδύθηκαν κυρίως στο τέλος, στην παρουσίαση του έργου. Κάθε παιδί έπρεπε να πει κάτι γι’ αυτό. Ίσως να ήταν το πιο ενδιαφέρον κομμάτι της διαδικασίας, το πώς το παρουσίασαν στους γονείς τους, πώς το ένιωθαν πραγματικά δικό τους και το φρόντιζαν.
Μυρτώ: Το συλλογικό έργο ήταν ένα διάτρητο πλέγμα από λέξεις-φράσεις, με υλικό τη χαρτοταινία, στο οποίο το κάθε παιδί κλήθηκε να συνεισφέρει με τη δική του φράση, τη δική του φωνή, οπότε ήταν ένα αρκετά δημοκρατικό έργο.
Νάνα: Ξεκινήσαμε τη διαδικασία παρουσιάζοντας σουρεαλιστικούς πίνακες της Λεονόρας Κάρινγκτον. Οι πίνακες έδειχναν ομάδες ανθρώπων/ πλασμάτων σε παράδοξες σκηνές μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας. Μετά από συζήτηση τα παιδιά χωρίστηκαν σε ομάδες, διάλεξε η κάθε ομάδα από έναν πίνακα και κατόπιν το κάθε παιδί έναν από τους χαρακτήρες του πίνακα. Στη συνέχεια, επέλεξαν αξεσουάρ και η κάθε ομάδα ανέβηκε στη σκηνή του θεάτρου του σχολείου και αναπαραστήσαμε τον κάθε πίνακα ως ένα tableau vivant και βγάλαμε φωτογραφίες από το κάθε παιδί. Στην επόμενη συνάντηση, οι φωτογραφίες είχαν εκτυπωθεί και το κάθε παιδί πήρε τη φωτογραφία του εαυτού του σε μικρογραφία.
Το επόμενο βήμα ήταν η κάθε ομάδα να δουλέψει σε τρισδιάστατες κενές μακέτες-σκηνές που είχαμε ετοιμάσει. Στόχος ήταν να εντάξουν τους μίνι εαυτούς τους όλους μέσα σε ένα περιβάλλον μαγικό και φανταστικό από μικρογλυπτά που θα κατασκεύαζαν με διάφορα υλικά και παράδοξη χρήση αντικειμένων. Δημιουργήθηκαν έτσι έξι διαφορετικά έργα-μακέτες. Σε όλη αυτή τη διαδικασία ο διάλογος με όλα τα παιδιά ήταν συνεχής, αφού σε όλα τα στάδια, το κάθε παιδί είχε το ελεύθερο να σχολιάζει, να λέει τη γνώμη του, να ενθαρρύνει και η ατμόσφαιρα ήταν πολύ ευχάριστη. Τα πιο ντροπαλά και δειλά παιδιά, ενώ στην αρχή είχαν μια άρνηση να συμμετάσχουν, να μπουν σε ρόλους και να φωτογραφηθούν, στη συνέχεια χαλάρωσαν και ζήτησαν να πάρουν ενεργά μέρος και φάνηκε ότι το απόλαυσαν πολύ. Το έργο της Κάρινγκτον, μέσα από τη φαντασία που είναι κοινός τόπος και γλώσσα για όλους, τις αλλόκοτες, κάποιες φορές άφυλες, φιγούρες και το παράδοξο χιούμορ πιστεύω ότι έκανε τα παιδιά από διαφορετικά κοινωνικοοικονομικά και πολιτισμικά υπόβαθρα να νιώσουν ότι έχουν να διαπραγματευτούν θέματα που τους αφορούν όλους.
Παρουσιάστηκαν δυσκολίες ή αντιπαραθέσεις που επιβεβαιώνουν την ανάγκη προγραμμάτων όπως το «Επάγγελμα Καλλιτέχνιδα»; Υπήρξαν ίσως αντιρρήσεις ή δυσπιστία από οικογενειακά περιβάλλοντα μαθητών/τριών ή ακόμη και από εκπαιδευτικούς;
Μάρω: Δεν αντιμετωπίσαμε καμία δυσκολία στη διαδικασία. Η συνεργασία με το σχολείο τους εκπαιδευτικούς και τα παιδιά ήταν εξαιρετική. Αυτό που επιβεβαιώνει την ανάγκη αυτών των προγραμμάτων είναι κυρίως η δίψα και η χαρά των παιδιών να δημιουργούν με τα χέρια τους μέσα από συλλογική διαδικασία. Να καταφέρνουν να συνεργαστούν με τον/την συμμαθήτρια που δε συμπαθούν και τελικά να βρίσκουν τρόπους να «δουλεύουν μαζί».
Μυρτώ: Οι δυσκολίες παρουσιάστηκαν κυρίως σε σχέση με αδυναμίες κάποιων παιδιών στη συγκέντρωση, ή άρνηση να προχωρήσουν στην κατασκευή, μια ας πούμε αντιδραστική συμπεριφορά. Παρατήρησα ότι τα παιδιά βιώνουν πολλή πίεση και έχουν αρκετό θυμό, το οποίο βρίσκω στενάχωρο αλλά πολύ λογικό δεδομένων των ακραίων κοινωνικών οικονομικών και περιβαλλοντικών συνθηκών που ζούμε. Παρ’ όλα αυτά η αίσθηση που έμεινε ήταν αισιόδοξη, καθώς με την ολοκλήρωση του έργου επικράτησε γενικευμένος ενθουσιασμός και περηφάνεια και νομίζω πως κάτι δόθηκε στα παιδιά, το οποίο ήταν έτοιμα να λάβουν. Η εκπαιδευτικός που ήταν υπεύθυνη για το τμήμα ήταν εξαιρετικά βοηθητική, δεν νομίζω να είχα καταφέρει κάτι χωρίς την συνδρομή της. Όχι, δεν υπήρξε κάποια αρνητική αντίδραση που να αντιλήφθηκα. Παρ’ όλα αυτά, θεωρώ ότι υπάρχει μεγάλη ανάγκη για προγράμματα σαν αυτό.
Νάνα: Προβλήματα τέτοιου είδους δεν υπήρξαν. Παρ’ όλα αυτά, φάνηκε ότι τα παιδιά διψάνε για τέτοια προγράμματα, γιατί τους ανοίγονται νέοι ορίζοντες και νιώθουν ότι τέτοιοι κόσμοι που δημιουργούν και δημιουργούνται τα συμπεριλαμβάνουν όλα. Στην έκθεση που κάναμε και πέρασαν παιδιά και από όλες τις υπόλοιπες τάξεις -το πρόγραμμα έγινε στην Ε’ δημοτικού- τα περισσότερα παιδιά των άλλων τάξεων ρωτούσαν αν θα κάνουν και αυτά το ίδιο πρόγραμμα και αυτό θεωρήσαμε ότι είναι πολύ σημαντικό, καθώς φάνηκε ότι αυτό το ωραίο που έζησαν και δημιούργησαν τα παιδιά της Πέμπτης το ένιωσαν και οι επισκέπτες της έκθεσης.
Ποια είναι η αίσθηση που αποκομίσατε από την εμπειρία σας με τα παιδιά του δημόσιου σχολείου; Τι μάθατε, τι δεν θα ξεχάσετε ποτέ, τι σας κάνει πιο αισιόδοξη για το μέλλον;
Μάρω: Δεν θα ξεχάσω πώς ένα κορίτσι που είχε μεγάλη δυσκολία στον λόγο επαναλάμβανε ακούραστα την πρόταση που είχε αποφασίσει να πει στην παρουσίαση στους γονείς. Δε δυσανασχέτησε ούτε μια φορά στην επανάληψη, στη μελέτη των «ελληνικών». Μέσα από δημιουργικές διαδικασίες τα παιδιά μπορούν να διδαχτούν πολλά μαθήματα, γλώσσα, φυσική μαθηματικά, με τρόπο ελκυστικό και χαρούμενο. Η γνώση, η εκπαίδευση πρέπει να έχει χαρά.
Μυρτώ: Δεν θα ξεχάσω συγκεκριμένα παιδιά, τις λεπτοφυείς και έξυπνες αντιδράσεις τους, το ότι σε στιγμές ήταν πιο μπροστά από εμένα και αισθάνθηκα αυτή την ταπεινότητα, και το πώς μεταμορφώνονταν στη διάρκεια του προγράμματος.
Νάνα: Τα παιδιά είδαν και άκουσαν πράγματα έξω από τα δεδομένα τους, συμμετείχαν σε αυτοσχέδιες συλλογικές performance και δημιούργησαν έργα με πολύ ενθουσιασμό. Χάρηκα όταν οι δασκάλες είπαν ότι τόσο ήρεμα και συνεργάσιμα δεν τα έχουν δει και συνειδητοποίησα ότι αν κεντρίσεις τα παιδιά με διαφορετικό τρόπο από τον παραδεδομένο μάθησης και εκπαίδευσης, ξεδιπλώνουν ταλέντα και συμπεριφορές απροσδόκητες. Με συγκίνησε το ότι τα παιδιά που στην αρχή δεν ήθελαν να πάρουν μέρος, εν τέλει παρασύρθηκαν από το κλίμα που δημιουργήθηκε και έκαναν την υπέρβαση, ξέχασαν συστολές και μπλοκαρίσματα και αφέθηκαν.