Λίγες στιγμές πριν ξεκινήσει η παράσταση, οι 26 κρατούμενοι ενώνουν τα χέρια τους και φωνάζουν με βροντερή φωνή, μία λέξη: «Ε-ΛΕΥ-ΘΕ-ΡΙ-Α». Ανάμεσά τους, ο Τ. που μπαινοβγαίνει στις φυλακές από το 2002 και θέλει να ενταχθεί σε θεατρική ομάδα όταν βγει έξω, για να μην ξαναμπλέξει και ο Χ. που ενώ έχει αποφυλακιστεί, επέστρεφε στον Κορυδαλλό για τις πρόβες.
«Μια διέξοδος από τα προβλήματά μας. Νιώθουμε ότι έχουμε ένα λόγο που μας κάνει σημαντικούς, ότι δεν είμαστε σκουπίδια, ότι αξίζουμε και για αυτό πρέπει να προσπαθήσουμε», απαντάει ο Π., ένας από τους κρατούμενος των φυλακών Κορυδαλλού που παίζουν στην «Αντιγόνη», στην ερώτηση τι είναι για σένα το θέατρο στη φυλακή. «Ο λόγος για να σηκώνομαι το πρωί από το κελί», προσθέτει ο Μ.
Αφόρητη ζέστη που δεν υποχωρεί ούτε το βράδυ. Περιμένω στην ουρά να περάσω τον έλεγχο, για να μπω στη φυλακή και να παρακολουθήσω την πιο ιδιαίτερη «Αντιγόνη» που έχω δει ποτέ, σε σκηνοθεσία Αικατερίνης Παπαγεωργίου. Πριν ακόμα διασχίσω την πύλη, η αναπνοή μου αλλάζει. Ο αέρας είναι πιο πηχτός, όταν στέκομαι στον ασφυκτικό χώρο ανάμεσα στις δύο πόρτες, περιμένοντας να ανοίξει αυτή που θα με οδηγήσει στο εσωτερικό των φυλακών.
Άλλες δύο βαριές πόρτες αργότερα, βγαίνω στο προαύλιο, όπου ένα γηπεδάκι ποδοσφαίρου έχει μετατραπεί σε σκηνικό χώρο.
Αν δεν το ήξερες ότι είσαι στη φυλακή, δεν θα το καταλάβαινες. Ο εξωτερικός χώρος με το αρκετό πράσινο και το καφενείο είναι παράταιρα ευχάριστος, πράγμα που τονίζει ακόμα περισσότερο τη συνθήκη του εγκλεισμού, σε όλο της το βάρος. Φέτος, στην παράσταση της «Αντιγόνης» του Σοφοκλή, συμμετέχουν 26 κρατούμενοι-μέλη της θεατρικής ομάδας των φυλακών, μαζί με τις ηθοποιούς Αφροδίτη Κατσαρού (Αντιγόνη) και Ζηνοβία Ανανιάδου (Ισμήνη).
«Η παράσταση κινδύνευσε να ματαιωθεί πολλές φορές, λόγω έλλειψης πόρων»
Οι κρατούμενοι περιμένουν όλοι μαζί στα «παρασκήνια» να ξεκινήσει η παράσταση. Οι περισσότεροι είναι μέλη του Χορού και φορούν μπεζ κοστούμι. Ένας από αυτούς, ο Τρύφωνας, που από το 2002 μπαινοβγαίνει στις φυλακές, αποφυλακίζεται τον Ιούλιο με δύο στόχους: να μην ξαναγυρίσει στη φυλακή και να ενταχθεί σε θεατρική ομάδα. «Είμαι από τον Δεκέμβριο στις πρόβες. Πρώτη φορά κάνω κάτι τέτοιο. Η θεατρική ομάδα των φυλακών μού έδινε ελπίδα, προοπτική. Πιστεύω ότι το θέατρο θα με βοηθήσει να μην ξαναμπλέξω». Λίγο πριν τον αφήσω, θα μου μιλήσει για τα τρία πτυχία που έχει πάρει μέσα σε καταστήματα κράτησης.
Ο κατά πολύ νεότερός του Εμάνουελ, όση ώρα μιλάμε με τον συγκρατούμενό του, κάθεται σιωπηλός δίπλα του. Ο ίδιος βρίσκεται εδώ και δύο χρόνια στη φυλακή. Λένε ότι δεν πρέπει να ρωτάς κανέναν γιατί είναι εδώ. Θα πρέπει να περιμένεις να στο πει από μόνος του –αν σε εμπιστευτεί. Ο νεαρός κρατούμενος εντάχθηκε στο θεατρικό εργαστήρι τον τελευταίο ενάμιση μήνα. Ήθελε από την αρχή, αλλά επειδή δεν υπήρχαν θέσεις, έπρεπε να περιμένει κάποιος να αποφυλακιστεί. «Με το θέατρο, ξεφεύγεις από την καθημερινότητα της πτέρυγας», λέει.
Ο Κώστας που υποδύεται τον Τειρεσία περιμένει όρθιος και κάπου κάπου πηγαινοέρχεται, κυρίως για να αστειευτεί με τους υπόλοιπους. «Είναι οξύμωρο να είσαι εδώ μέσα και να δουλεύεις πάνω στην «Αντιγόνη», ένα έργο που μιλάει για τον νόμο και την ηθική και για το πώς, μερικές φορές, μπορεί να έχει δίκιο αυτός που πάει κόντρα στον νόμο. Υπάρχει ταύτιση. Πιο πολλοί απ’ όσους φαντάζεσαι μπορεί να βρίσκονται άδικα εδώ μέσα». Στην ερώτηση τι ήταν για σένα το θέατρο όλους αυτούς τους μήνες, ο Κώστας, που συμμετείχε και πέρσι στους «Πέρσες», μου απαντάει μονολεκτικά: «Διαφυγή».
Λίγες στιγμές πριν ξεκινήσει η παράσταση, η νεαρή σκηνοθέτις, Αικατερίνη Παπαγεωργίου συγκεντρώνει όλους τους συμμετέχοντες σε έναν ακανόνιστο κύκλο. Οι κρατούμενοι ενώνουν τα χέρια τους στο κέντρο και κάνουν «ένα, δύο, τρία», αλλά αντί για «ΖΝΤΟ», φωνάζουν συντονισμένα, με βροντερή φωνή, μία λέξη: «Ε-ΛΕΥ-ΘΕ-ΡΙ-Α». Μακάρι να μπορούσα να μεταφέρω την επίδραση που είχε πάνω μου το να ακούω 26 άτομα που έχουν στερηθεί την ελευθερία τους, να ορκίζονται σ’ αυτή. Το συγκεκριμένο στιγμιότυπο επανέρχεται στη μνήμη μου, ξανά και ξανά.
«Σήμερα, δεν είναι μέρα κρίσης, είναι μέρα χαράς. Πάμε να το απολαύσουμε», προτρέπει τους κρατούμενους η σκηνοθέτις, δευτερόλεπτα πριν ξεκινήσει η παράσταση κι εγώ τρέχω να πάρω τη θέση μου στο κοινό.
Η Γιολάντα Κωνσταντινίδου, κοινωνιολόγος, συντονίστρια και «ψυχή» του θεατρικού εργαστηρίου, κατά κοινή ομολογία, προλογίζει την παράσταση και μιλάει για τον θεραπευτικό ρόλο του θεάτρου «στην επεξεργασία τραυματικών εμπειριών από τους κρατούμενους, για την ομαλή επανένταξή τους στην κοινωνία».
Στα οκτώ χρόνια λειτουργίας του, στο θεατρικό πρόγραμμα, το οποίο από το 2023 συντονίζει η Αικ. Παπαγεωργίου και ο ηθοποιός Γιώργος Πατεράκης, έχουν συμμετάσχει 250 κρατούμενοι, αναφέρει η κα Κωνσταντινίδου.
Οι προβολείς του προαυλίου ανάβουν. Το τέρμα του ποδοσφαίρου έχει καλυφθεί με ένα άσπρο πανί, για να γίνει αργότερα ο τάφος, όπου η Αντιγόνη θα θαφτεί ζωντανή. Τρεις συμμετέχοντες δίνουν το σύνθημα και ξεκινούν να παίζουν μουσική: κιθάρα, τύμπανο, κλαρίνο. Ο Χορός των κρατουμένων εισέρχεται στη σκηνή. Εκφέρουν με τρομακτική απλότητα τον λόγο του Σοφοκλή, που αποκτά άλλο νόημα πίσω από τα κάγκελα. Ειδικά το ανεπανάληπτο χορικό που έχει χαρακτηριστεί ως «ύμνος στον άνθρωπο», στα χείλη των κρατουμένων παίρνει άλλες διαστάσεις. «Κι ενώ έχει την εξυπνάδα (σ.σ ο άνθρωπος) να μηχανεύεται τέχνες που δεν μπορούσε καν να ελπίζει, πότε στρίβει στο κακό, άλλοτε πάλι στο αγαθό».
Δεν υπάρχει καμία καλλιέπεια, κανένα φτιασίδι που πολλές φορές βάζουν στον λόγο τους οι ηθοποιοί. Το νόημα της «Αντιγόνης» είναι μπροστά μας και πάλλεται. Όλα τα μέλη του Χορού είναι πάνω στη σκηνή. Ένας-ένας φωνάζουν κοιτώντας ψηλά «Έρωτα, ανίκητε στη μάχη» και γονατίζουν. Ο Κρέοντας θάβει ζωντανή την Αντιγόνη που αντιστάθηκε στην απολυταρχική εξουσία του και τιμωρείται με την αυτοχειρία του γιου του, Αίμονα και της συζύγου του, Ευρυδίκης. Οι κρατούμενοι και οι δύο ηθοποιοί πιάνονται χέρι με χέρι, σχηματίζουν ένα μεγάλο ημικύκλιο και επαναλαμβάνουν συγκλονιστικές φράσεις από το έργο.
Όταν θα φωνάξουν όλοι μαζί «το αύριο δεν είναι για αυτόν αδιέξοδο», το βλέμμα μου στρέφεται στα κάγκελα κα τα συρματοπλέγματα, σε αντίθεση με το βλέμμα των κρατουμένων που είναι στραμμένο στον ουρανό.
Οι συμμετέχοντες καταχειροκροτούνται και η σκηνοθέτις παίρνει τον λόγο. «Αυτοί οι άνθρωποι υπερασπίζονται έμπρακτα τη δεύτερη ευκαιρία». Τώρα που όλα πήγαν καλά και το εγχείρημα στέφθηκε με επιτυχία, η Αικ. Παπαγεωργίου μπορεί να πει ότι «η παράσταση κινδύνευσε να ματαιωθεί πολλές φορές, λόγω έλλειψης πόρων». Ευτυχώς, λόγω της επιμονής της ίδιας, αλλά και κάποιων ανθρώπων που το είχαν πάρει προσωπικά, όπως η Γ. Κωνσταντινίδου, η προσπάθεια των κρατουμένων ανταμείφθηκε και είδαμε την «Αντιγόνη» στις φυλακές του Κορυδαλλού.
Μιλώντας για επιμονή, γνωρίζω τον Χρήστο, έναν από τους συμμετέχοντες της παράστασης που, παραδόξως, ενώ έχει αποφυλακιστεί εδώ και ενάμιση μήνα, τρεις φορές τη βδομάδα επέστρεφε στη φυλακή, για να κάνει πρόβες με τους πρώην συγκρατούμενούς του. Δεν μπορεί να μου περιγράψει με λόγια το συναίσθημα, μετά την πρώτη του πρόβα, ως αποφυλακισμένου, όταν ήξερε ότι δεν χρειαζόταν πια να επιστρέψει στο κελί, αλλά μπορούσε να φύγει. «Αφού είχα ξεκινήσει πρόβες, ήθελα να ολοκληρώσω το εγχείρημα. Έπρεπε να το κάνω για να υποστηρίξω τα υπόλοιπα παιδιά, να τους δείξω ότι υπάρχει ελπίδα», θα μου πει ο Χρήστος, παντρεμένος, πατέρας και παππούς πια.
Πριν τον αποχαιρετίσω, θα μου μιλήσει για τη στιγμή που πάγωσε, όταν πριν από λίγες μέρες, περίμενε να βγει από τη φυλακή μετά την πρόβα, ανάμεσα σε δύο πόρτες που για αρκετή ώρα δεν άνοιγαν. Εκείνες τις λίγες στιγμές, ο χρόνος διαστάλθηκε και όλο το βίωμα της φυλακής ξύπνησε. Η γυναίκα του, μου λέει χαμογελώντας, αρνείται να επιστρέψει στη φυλακή για να τον δει στην παράσταση.
Αργά το βράδυ πια, παίρνω κι εγώ τον δρόμο προς την έξοδο μαζί με τους υπόλοιπους θεατές. Κανείς μας δεν θα δει τους κρατούμενους να επιστρέφουν στα κελιά τους -όλους εκτός από τον Χρήστο που θ’ αφήσει πίσω του την πύλη, μέχρι να επιστρέψει αύριο για την τελευταία παράσταση με τη θεατρική ομάδα των φυλακών Κορυδαλλού.