Η ποπ ψυχολογία έχει καταλάβει τον τελευταίο καιρό τα social media οδηγώντας, όμως, και σε μία επιφανειακή αντιμετώπιση της πραγματικότητας.
Κάπου γύρω στα τέλη του 2022, το Λεξικό Merriam-Webster, το παλαιότερο λεξικό στις ΗΠΑ, επέλεξε τη λέξη “gaslighting” ως τη λέξη της χρονιάς. Βασικό κριτήριο της επιλογής αυτής ήταν ότι οι αναζητήσεις του λήμματος στο Λεξικό αυξήθηκαν κατά 1.780% μέσα σε έναν μόνο χρόνο. Aν μη τι άλλο, αυτή η έκρηξη στην αναζήτηση του όρου υποδήλωνε και μία γενικότερη στροφή προς όρους που προέρχονται από την ψυχολογία, το self-care και την αυτοβοήθεια.
Για την ιστορία, gaslighting είναι μία μέθοδος χειραγώγησης κατά την οποία ένας θύτης σπέρνει αμφιβολίες στο θύμα του, σε τέτοιο βαθμό ώστε να το κάνει να αμφισβητεί την ίδια του τη μνήμη, τη λογική και αντίληψή. Δίνω το όσο το δυνατόν πιο ασφαλή ορισμό για μία δύσκολη -στα όριά της- ορολογία.
Ο όρος gaslighting φυσικά δεν είναι ο μόνος τέτοιου τύπου όρος που χρησιμοποιείται ξαφνικά με τέτοια συχνότητα. Τον τελευταίο καιρό βρίσκουμε πολύ συχνά άρθρα για τους «ναρκισσιστές» ή όσους πάσχουν από «ναρκισσιστική διαταραχή». Yπάρχουν επίσης οι “manipulators”, οι «χειριστικές συμπεριφορές», το “OCD”, το “trigger”, η «συνεξαρτητική σχέση» και ο βασιλιάς της σχετική ορολογίας, το επίθετο «τοξικός».
Η προστασία που μπορεί να μας προσφέρει η ποπ ψυχολογία
Ας δούμε πρώτα τα θετικά όλου αυτού του κύματος της pop ψυχολογίας.
Όλες αυτές οι ορολογίες δεν πέφτουν από το πουθενά. Επαναλαμβάνονται και αναπαράγονται, ακριβώς επειδή οι άνθρωποι πλέον ασχολούνται πολύ περισσότερο και με πολύ μεγαλύτερη έμφαση με την ψυχική τους υγεία. Αποκτούν, μάλιστα, και νέα φίλτρα κατανόησης του κόσμου.
Ήδη από τη δεκαετία του 1970, πολλοί ψυχολόγοι τόνιζαν την ανάγκη να αποκτήσει η ψυχολογία μία ευρεία διάδοση έξω από σχολές και πανεπιστήμια. Ο George Miller, πρόεδρος του περίφημου APA (American Psychological Association), παρότρυνε τους συναδέλφους του να «μοιράσουν παντού την επιστήμη της ψυχολογίας».
Πλέον, όλο και περισσότεροι άνθρωποι μιλούν ανοιχτά για την ψυχική τους υγεία. Διαβάζουν πράγματα που αφορούν τους ίδιους και τις σχέσεις τους και φυσικά επισκέπτονται ειδικούς προκειμένου να ξεπεράσουν μία δυσκολία ή έστω να κάνουν ένα ταξίδι προς τον ενδότερο εαυτό τους.
Έτσι, πράγματι, οι όροι της ποπ ψυχολογίας που «εκτοξεύονται» σε παρέες που πίνουν τσίπουρα, σε post στα social media και σε γκομενικούς καυγάδες, έχουν τη σημασία τους. Φέρνουν ένα νέο φίλτρο στην καθημερινότητά μας και μπορούν να μας προστατεύσουν από συμπεριφορές που μπορεί να είναι κακοποιητικές, αλλά ταυτόχρονα είναι δύσκολο να εντοπιστούν.
Tα προβλήματα που μπορεί να φέρει μαζί της η ποπ ψυχολογία
Αν μη τι άλλο, η ψυχολογία είναι μία δύσκολη και σύνθετη επιστήμη. Όπως, λοιπόν, συμβαίνει με όλες τις δύσκολες και σύνθετες επιστήμες, η εκλαΐκευση είναι πολύ δύσκολη και, αν δεν γίνεται από τους κατάλληλους ανθρώπους, μπορεί να γίνει και επικίνδυνη. Εξάλλου, είναι απαραίτητο πριν εκλαϊκεύσεις κάτι να έχεις μία πολύ καλή γνώση αυτού για το οποίο μιλάς.
Είναι γνωστό ότι μαζί με την αποστιγματοποίηση της ψυχικής υγείας και τη γενικότερη στροφή στον εαυτό, η οποία παρατηρείται παράλληλα με έναν άξονα διάλυσης του συλλογικού, αναδύθηκε ακόμα πιο έντονα η αυτοβοήθεια, το self-care και η παραψυχολογία. Γενικότερα, μία τάση να θεωρούμε ότι τα πάντα σε αυτόν τον κόσμο είναι θέματα οπτικής.
Σε όλο αυτό το πλαίσιο της ανακάλυψης νέων φίλτρων για να βλέπεις τον κόσμο, σιγά-σιγά πέφτουμε σε μία λούπα. Έχοντας μια επιφανειακή σχέση με τις λέξεις της ποπ ψυχολογίας, τείνουμε να χρησιμοποιούμε την ορολογία της παντού, σε κάθε περίσταση, επί δικαίων και αδίκων, και χτίζοντας ταυτόχρονα μία συνεκτική «αυτοθυματοποιητική» αφήγηση, για την οποία λίγο μας ενδιαφέρει ο άλλος.
Σε αυτό το χάος, προφανώς δεν βοηθάνε καθόλου τα social media και τα sites. Ο περιβόητος αλγόριθμος, εμφανίζει διάφορους ανθρώπους, πολύ συχνά παντελώς άσχετους με την ψυχολογία, οι οποίοι αναλύουν συμπεριφορές, κάνουν μακρόθεν διαγνώσεις και προτείνουν λύσεις για να «βοηθήσουν» όσους και όσες παρακολουθούν ή διαβάζουν. Προσφέρουν δηλαδή, για να βάλουμε και αυτό στο τραπέζι, μία δωρεάν ψυχοθεραπεία σε καιρούς που η πραγματική ψυχοθεραπεία είναι πανάκριβη.
Έτσι, είναι πολύ πιθανό και πολύ συχνά μάλιστα, κάποιο άτομο, ενθουσιασμένο με μία ορολογία που του άλλαξε το φίλτρο, να την εξαπολύει δεξιά και αριστερά, κι ας μην έχει τα κατάλληλα εφόδια για να κάνει τη διάγνωση. Αυτό μπορεί να δημιουργήσει πολλές δυσκολίες. Tο ότι έχεις πειστεί ότι ο/η συντροφός σου είναι ναρκισσιστής/-τρια φωτίζει μεν ακόμα περισσότερο κάποιες εκδοχές της προσωπικότητά του/της. Ταυτόχρονα όμως, συσκοτίζει άλλες.
Κι αν η βάση της διάγνωσής μας είναι η ανάλυση μίας συμπεριφοράς στη βάση κακοχωνεμένων θεωριών που διαβάζουμε δεξιά και αριστερά, τότε είναι πολύ πιθανό να κάνουμε λάθος. Έτσι, αντί να κοιτάξουμε τα αίτια συμπεριφορών που μας ενοχλούν και να μιλήσουμε σε αυτές με πραγματικά δεδομένα, καταφεύγουμε σε μία εύκολη τυποποίηση χαρακτήρων. Ταυτόχρονα, χάνουμε τη μεγάλη εικόνα του ανθρώπου απέναντί μας και της σχέσης μας μαζί του, μπαίνουμε σε μία διαρκή θέση άμυνας και βρίσκουμε στην ορολογία ένα αιώνιο καταφύγιο.
Για να καταλήξω, προφανώς και υπάρχουν τοξικές και κακοποιητικές σχέσεις. Προφανώς επίσης, είναι καλό τα θύματα να παίρνουν περισσότερα αναλυτικά εργαλεία για να τις εντοπίσουν και να τις αποκρούσουν. Από την άλλη, όμως, είναι πολύ επικίνδυνο να οδηγούμαστε από μία κακή συμπεριφορά ή ένα συνολικά ενοχλητικό χαρακτηριστικό σε διαφόρων ειδών αυθαίρετες διαγνώσεις οι οποίες ξεκινούν δήθεν από μια απενοχοποίηση του στίγματος της ψυχικής ασθένειας και τελικά οδηγούν στον επαναστιγματισμό. Απλά από έναν διαφορετικό δρόμο.