Για σχεδόν δύο δεκαετίες ερχόμαστε αντιμέτωποι επανειλημμένα με κρίσεις. Πώς η διακινδύνευση έχει αλλάξει τις ζωές μας κι έχει οδηγήσει σε αίσθημα άγχους και μη μονιμότητας;
Πότε ήταν η τελευταία φορά που νιώσατε πως η καθημερινότητά σας είναι απαλλαγμένη από τις κρίσεις;
Ενδεχομένως, θα δυσκολευτείτε να βρείτε μία τέτοια ανάμνηση και ίσως αυτή θα σας πάει αρκετές δεκαετίες πριν, όταν ήσασταν ακόμη μαθητές ή φοιτητές. Εξαίρεση αποτελούν όσοι ανήκουν στο δεύτερο κύμα της Gen-Z που πρακτικά δεν έχουν καμία ανάμνηση από τα «ανέμελα» 90s που κυριαρχούσε η ευημερία ή τα early 00s που ήταν ακόμη βρέφη.
Κρίσεις και διακινδύνευση
Οι κρίσεις είναι αναπόσπαστο κομμάτι του ιστορικού χρόνου. Πρόκειται για μεμονωμένα γεγονότα ή σειρά γεγονότων που διαταράσσουν την ομαλή εξέλιξη της ζωής των ανθρώπων και την οικονομική δραστηριότητα. Πρακτικά, κάθε γενιά έχει έρθει αντιμέτωπη με απτές κρίσεις, είτε αυτές ήταν στον προ-νεωτερικό κόσμο, είτε στη σύγχρονη εποχή.
Στο παρελθόν που ο κόσμος ήταν σχετικά πιο απλός και εξαιρετικά λιγότερο διασυνδεδεμένος, οι κρίσεις ήταν ευκολότερο να επιλυθούν. Όσο, όμως, προχωρούσαμε προς την παγκοσμιοποίηση, δηλαδή τη διασύνδεση του κόσμου, την αύξηση της διάχυσης της καινοτομίας και της τεχνολογίας στις εκάστοτε κοινωνίες, οι κρίσεις γίνονταν πιο σύνθετες και εγκαθιδρυόταν ένα πλαίσιο συνεχούς διακινδύνευσης.
Μία από τις σημαντικότερες εργασίες πάνω στην έννοια της διακινδύνευσης είναι το βιβλίο “Risk Society: Towards a New Modernity” του Γερμανού κοινωνιολόγου Ulrich Beck. Σε αυτό παρουσιάζεται ο τρόπος με τον οποίο η λειτουργία των σύγχρονων κοινωνιών οδηγεί στην παραγωγή τόσο νέων κρίσεων, όσο και νέων τρόπων ζωής και οργάνωσης της καθημερινότητας.
Χαρακτηριστικό των κοινωνιών της διακινδύνευσης είναι το αίσθημα του άγχους και το μη μόνιμο, που σήμερα μας έχει οδηγήσει στην ελαστικοποίηση. Ελαστική οικονομία και σχέσεις εργασίας, απομάκρυνση από την ιδέα της ιδιοκτησίας κατοικίας και οχημάτων, ρευστότητα των διαπροσωπικών σχέσεων, ανάδυση νέων μοντέλων ζωής όπως των «ψηφιακών νομάδων», επενδύσεις σε προϊόντα υψηλού ρίσκου όπως τα cryptos, ολοένα και περισσότερες πολιτικές απορρύθμισης και πλήθος άλλων στοιχείων που αντανακλούν έναν φόβο για τη δέσμευση.
Παγκόσμια οικονομική κρίση 2008
Παρότι οι διεθνείς τάσεις και η κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού οδηγούσαν μέσω της παγκοσμιοποίησης στην υπερδιασύνδεση του κόσμου και της οικονομίας, η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 λειτούργησε ως σημείο αναφοράς για την ευθραυστότητα όλου αυτού του δικτύου. Η κατάρρευση της Lehman Brothers μπορεί να έγινε στις ΗΠΑ, όμως επηρέασε την παγκόσμια οικονομία, δημιουργώντας ένα ντόμινο λιτότητας και νέων κρίσεων.
Από αυτή οδηγηθήκαμε στην ευρωπαϊκή κρίση χρέους το 2010 και ταυτόχρονα σε μία παράλληλη εσωτερική ελληνική τραπεζική κρίση. Το αποτέλεσμα ήταν η Ελλάδα να αντιμετωπίσει και μία βαθιά πολιτική κρίση, λόγω της εισόδου στο πρόγραμμα επιτήρησης του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου που απαιτούσε σκληρές μεταρρυθμίσεις με επίκεντρο την περικοπή μισθών και τις ταχύτατες αποκρατικοποιήσεις και ιδιωτικοποιήσεις.
Παράλληλα, το σχεδόν χρεοκοπημένο ελληνικό κράτος κλήθηκε αρκετές φορές να στηρίξει μέσω ανακεφαλαιοποιήσεων τις ελληνικές τράπεζες, όπου στην πράξη αποδέχτηκε τον μετασχηματισμό μίας ιδιωτικής κρίσης σε δημόσια, ενώ οι λανθασμένοι χειρισμοί και ο πανικός οδήγησε στα capital controls. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω, πέραν των άμεσων επιπτώσεων στο βιοτικό επίπεδο, ήταν η εγκαθίδρυση μίας συνθήκης διαρκούς πόλωσης που αντανακλάται πλέον σε κάθε πεδίο της δημόσιας σφαίρας.
Αραβική Άνοιξη και μεταναστευτική κρίση
Ως Αραβική Άνοιξη περιγράφονται οι πολιτικές και οικονομικές κρίσεις σε χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βορείου Αφρικής που οδήγησαν σε ανατροπή κυβερνήσεων, πολυετείς εμφυλίους και στην ενίσχυση του ισλαμικού εξτρεμισμού με την εμφάνιση της οργάνωσης Ισλαμικό Κράτος (ISIS).
Η Αραβική Άνοιξη ήταν μία από τις περιπτώσεις που έδειξε τη δύναμη των social media στο κομμάτι της κινητοποίησης, αλλά και τις επιπτώσεις της παραπληροφόρησης μέσω αυτών. Αν και ο πυρήνας των κινημάτων στην αρχή θεωρήθηκε πως ήταν ο σταδιακός εκδημοκρατισμός, στην πραγματικότητα αποδείχτηκε πως κινητήρια δύναμη ήταν ο ακραίος φονταμενταλισμός. Έτσι, ένα μεγάλο κομμάτι πολιτών που δεν ένιωθε πλέον ασφάλεια εξωθήθηκε πρακτικά στη μετανάστευση προς χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η Ευρώπη εν μέσω οικονομικών προβλημάτων κλήθηκε να αντιμετωπίσει και τη μεταναστευτική κρίση. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκε η «τέλεια καταιγίδα» και ο ακροδεξιός ευρωσκεπτικισμός σταδιακά μετασχηματίστηκε σε ξενοφοβία, με την κυριαρχία θεωριών συνωμοσίας όπως αυτή της μεγάλης αντικατάστασης. Σταδιακά πολλά ευρωπαϊκά ακροδεξιά κόμματα στράφηκαν από τον εθνικό απομονωτισμό στην ιδέα της λευκής χριστιανικής Ευρώπης. Αυτό είχε σαν συνέπεια τη σταθερή αύξηση της παρουσίας ακροδεξιών κομμάτων τόσο στα ευρωπαϊκά όργανα όσο και στα επιμέρους εθνικά κοινοβούλια.
Ένας ακόμη παράγοντας της μεταναστευτικής κρίσης είναι και η απορρύθμιση του κλίματος.
Κλιματική κρίση
Τα αυξανόμενα ακραία καιρικά φαινόμενα και ο φόβος ενός επερχόμενου λιμού ήταν οι δείκτες που οδήγησαν πολλά κράτη την τελευταία 20ετία να αναγνωρίσουν τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης. Για πρώτη φορά στην ιστορία της, η ανθρωπότητα κλήθηκε να λάβει μέτρα για να ελέγξει την αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη που είναι αποκλειστικό αποτέλεσμα της εκτεταμένης χρήσης των ορυκτών καυσίμων.
Έτσι, έπεσε στο τραπέζι η αναγκαιότητα της πράσινης μετάβασης, δηλαδή ενός στρατηγικού πλάνου για απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα με σκοπό να ανακοπεί η αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας που οφείλεται στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Τροχοπέδη σε αυτή την προσπάθεια στέκονται συντηρητικά και ακροδεξιά κόμματα, τα οποία αρνούνται την ανθρωπογενή κλιματική κρίση και υποστηρίζουν τη συνέχιση χρήσης των ορυκτών καυσίμων.
Αν και η περίπτωση του Donald Trump θα μπορούσε να χαρακτηριστεί από μόνη της μία πολυκρίση που ξεκίνησε με την πρώτη του θητεία ως προέδρου των ΗΠΑ και συνεχίζεται σήμερα, θα πρέπει να δούμε το αποτέλεσμα που είχε στο κλίμα. Σταθερά αρνείται να ακολουθήσει την όποια διεθνή δέσμευση για μείωση των εκπομπών διοξειδίων του άνθρακα, καθώς θεωρεί πως όλο αυτό αποτελεί μία διεθνή συνωμοσία. Η δεύτερη θητεία του χαρακτηρίζεται από την επανέναρξη εκτεταμένης χρήσης των ορυκτών καυσίμων με τη χαρακτηριστική φράση του “drill baby, drill“.
Από την άλλη πλευρά, η Ευρωπαϊκή Ένωση συνεχίζει ένα πλάνο πράσινης μετάβασης, ωστόσο ο τρόπος με τον οποίο γίνεται οδηγεί σε αντιδημοφιλία εσωτερικά, λόγω της ενεργειακής φτώχειας που συνδέεται τόσο με τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές ως απάντηση στη λιτότητα, όσο όμως και με την αύξηση των τιμών ενέργειας λόγω του Ρωσο-Ουκρανικού πολέμου και την ενεργοβόρα τεχνητή νοημοσύνη.
Η πανδημία της Covid-19
Ενδεχομένως η Covid-19 αποτελεί τη μεγαλύτερη κρίση που βίωσε ο πλανήτης μετά το 2008. Ένας άγνωστος κορωνοϊός που εμφανίστηκε στην πόλη Wuhan της Κίνας εξαπλώθηκε ταχύτατα σε όλο τον πλανήτη και οδήγησε στο «κλείσιμο» της κοινωνίας και της οικονομίας.
Πέραν της υγειονομικής κρίσης, εξαιτίας της οποίας ήταν αναγκαίο να γίνουν lockdowns, συνεχόμενα tests και να αναπτυχθούν ταχύτατα εμβόλια, υπήρξαν σημαντικές συνέπειες και ως προς το κομμάτι της επιστημονικής γνώσης. Εκείνη την εποχή εμφανίστηκε ο νεολογισμός infodemic, δηλαδή η «πληροφοριοδημία», για να περιγράψει το πρόβλημα σχετικά με την εγκυρότητα των πληροφοριών γύρω από την προέλευση του ιού, τα εμβόλια και τις πολιτικές αντιμετώπισης.
Κατά τα χρόνια της πανδημίας αναζωπυρώθηκε διεθνώς το αντιεμβολιαστικό κίνημα, δημιουργήθηκαν οι συνθήκες για επερχόμενο πληθωρισμό, υπήρξαν κοσμογονικές αλλαγές τόσο στο πεδίο της εργασίας, όσο και στην επιτάχυνση της έρευνας, αλλά και ένα σημαντικό ψυχολογικό αποτύπωμα. Αν και σήμερα έχει έρθει αισίως το τέλος της πανδημίας Covid-19, αρκετοί επιστήμονες προειδοποιούν πως παραμένουμε ανοχύρωτοι απέναντι σε μία νέα πανδημία, λόγω της σταθερής υποχρηματοδότησης της υγείας.
Ρωσο-Ουκρανικός πόλεμος
Πρόκειται για τη συνέχεια της ρωσικής εισβολής στην Κριμαία το 2014. Αμέσως μετά το τέλος της πανδημίας το 2022, λίγο πριν ο κόσμος συνέλθει και ξεκινήσει το restart, η Ρωσία ξεκινά μία «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» στην Ουκρανία που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα.
Αυτό είχε σαν συνέπεια να υπάρξουν σημαντικά πλήγματα στην ευρωπαϊκή οικονομία, λόγω της παύσης χρήσης του φθηνού ρωσικού φυσικού αερίου, αλλά και του γεγονότος πως η Ουκρανία είχε σημαντική συμμετοχή σε διάφορους κλάδους της βιομηχανίας.
Τα τελευταία 3 χρόνια ο κόσμος έχει έρθει αντιμέτωπος πολλές φορές με την απειλή του Γ’ Παγκοσμίου Πολέμου και το πυρηνικό ολοκαύτωμα που θα ήταν συνέπεια της κορύφωςής του.
Σε απάντηση αυτού του δυνητικού κινδύνου, η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφάσισε για τα επόμενα χρόνια να αναθεωρήσει το αναπτυξιακό της πλάνο και να επενδύσει στην προετοιμασία για έναν ενδεχόμενο μελλοντικό πόλεμο, μέσα από την επανεκκίνηση της αμυντικής βιομηχανίας και τον επανεξοπλισμό εις βάρος των κοινωνικών πολιτικών.
Γάζα
Στις 7 Οκτωβρίου 2023 ξεκίνησε ένας νέος πόλεμος μεταξύ Παλαιστίνης και Ισραήλ. Αφορμή η επίθεση της παλαιστινιακής ομάδας Hamas ως αντίδραση απέναντι στις εξαιρετικά σκληρές πολιτικές που εφαρμόζει εδώ και χρόνια το Ισραήλ στη Λωρίδα της Γάζας.
Το Ισραήλ αυτή τη φορά αποφάσισε να εισέλθει σε έναν εξαιρετικά σκληρό ολοκληρωτικό πόλεμο για την κυριαρχία στην περιοχή, ενώ δεν έχει διστάσει να χρησιμοποιήσει πρακτικές που θυμίζουν γενοκτονία.
Πρόκειται για μία εστία που έχει απασχολήσει πολλές φορές τον κόσμο και όποιες προσπάθειες για ειρήνη έχουν δείξει πως δεν είναι αποτελεσματικές σε βάθος χρόνου. Αυτή τη φορά, ο μεταξύ τους πόλεμος δείχνει πως λαμβάνει μία ιδιαίτερα περίεργη τροπή αν σκεφτούμε τις αναρίθμητες απώλειες παιδιών, το τεράστιας κλίμακας συντονισμένο χτύπημα του Ισραήλ με την ταυτόχρονη ανατίναξη των βομβητών των μελών της Hamas, αλλά και το πλάνο του Donald Trump για επίλυση μέσω του μεγαλύτερου gentrification στην ανθρώπινη ιστορία με τη μόνιμη απομάκρυνση του γηγενούς πληθυσμού των Παλαιστινίων και τη μεταμόρφωση της περιοχής σε «Ριβιέρα της Μέσης Ανατολής» με το brand name “Trump Gaza“.