Η «Θεωρία της Μεγάλης Αντικατάστασης» αποτελεί σήμερα την πιο διαδεδομένη θεωρία συνωμοσίας στον Δυτικό κόσμο. Τι υποστηρίζει και ποιες είναι οι καταβολές της;
Όλοι κάποια στιγμή στη ζωή μας έχουμε ακούσει κάποιον να αναφέρεται στον κίνδυνο αλλοίωσης του πολιτισμού ή του τρόπου ζωής και ταυτόχρονα να εισάγει στη συζήτηση τη σταδιακή αύξηση των μεταναστών. Το παραπάνω σχήμα δεν είναι απλά η εξωτερίκευση κάποιων ρατσιστικών αντιλήψεων, αλλά μία έκφραση που βασίζεται στη «Θεωρία της Μεγάλης Αντικατάστασης» (The Great Replacement Theory).
Τι είναι η «Θεωρία της Μεγάλης Αντικατάστασης»;
Ο πιο απλός ορισμός που μπορεί να αποδοθεί για την εν λόγω θεωρία συνωμοσίας είναι: η πίστη σε ένα ενορχηστρωμένο σχέδιο το οποίο στοχεύει στην σταδιακή αντικατάσταση ενός γηγενούς πληθυσμού με ξένους. Λειτουργικά στοιχεία αποτελούν η διαφοροποίηση ως προς τα κριτήρια της φυλής, της θρησκείας, του πολιτισμού και του φύλου.
Πότε εμφανίστηκε;
Οι απαρχές της εντοπίζονται στα τέλη του 19ου αιώνα, στην περίοδο που οι ιστορικοί ονομάζουν «Fin de Siècle» (Το Τέλος του Αιώνα) και χρονικά εκτείνεται από το 1875 έως και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η συγκεκριμένη περίοδος είναι ιδιαίτερα καθοριστική για τον κόσμο που γνωρίζουμε σήμερα. Ο Δυτικός πολιτισμός γνωρίζει άνθηση. Νέες εκτάσεις έχουν έρθει στην κυριαρχία των αποικιακών χωρών και έχουν δημιουργηθεί αγορές με νέα προϊόντα. Πλήθος νέων τεχνολογιών, όπως η εμφάνιση των αυτοκινήτων και των αεροπλάνων, επιταχύνουν τις μεταφορές, το εμπόριο και τα ταξίδια.
Παράλληλα, η επιστήμη γνωρίζει πολυάριθμες ανατροπές και σταδιακά έρχεται στη μορφή την οποία γνωρίζουμε σήμερα, επιταχύνοντας την απομάγευση του κόσμου. Η ανάδυση του κινηματογράφου και η εμφάνιση του ραδιοφώνου δημιουργούν τα πρώτα μαζικά ακροατήρια.
Ταυτόχρονα, όμως, υπάρχει και μία αμφιθυμία, η οποία έχει καταβολές στο υπαρξιακό άγχος μπροστά στις επερχόμενες αλλαγές. Εκείνη την περίοδο κυριαρχεί μία διάχυτη απογοήτευση και ένας πεσιμισμός για τον πολιτισμό που βρίσκεται σε παρακμή (decadence).
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, διάφοροι εκπρόσωποι των ελίτ προσπαθούν να συνθέσουν τη νεωτερική πραγματικότητα –πολλές φορές γοητευμένοι από τη μεταφυσική και τον αποκρυφισμό– η οποία όμως είναι εντελώς αυτοαναφορική, ναρκισσιστική και επικεντρώνεται στον λευκό άνθρωπο και το μέλλον του. Το υπαρξιακό άγχος και η μετανάστευση αποικιακών πληθυσμών προς την Ευρώπη δημιουργούν νέες αγωνίες και διακινδυνεύσεις, οπότε και αναζητούνται νέες σταθερές.
Ο ποιητής Rudyard Kipling αντανακλά αυτό ακριβώς με το ποίημά του «Το χρέος του λευκού ανθρώπου», όπου οι καταπιεσμένοι πληθυσμοί των αποικιών υποβιβάζονται ως πρωτόγονοι, άγριοι και ανίκανοι για δημιουργία υψηλού πολιτισμού, ενώ οι λευκοί εξυψώνονται ως οι αποκλειστικοί φορείς του πολιτισμού και της προόδου, τα οποία και οφείλουν να μεταλαμπαδεύσουν.
Παράλληλα, μία άλλη ομάδα που ζούσε ήδη στη Δύση δημιουργεί μεγαλύτερη ανησυχία. Πρόκειται για τους Εβραίους, αρκετοί εκ των οποίων μέσα από τις επιχειρηματικές τους επιτυχίες κατάφεραν να πλουτίσουν και να ενταχθούν στην τότε αστική τάξη. Ο αντισημιτισμός αποτέλεσε σημαντικό κομμάτι της συγκεκριμένης θεωρίας. Ενδιαφέρον στοιχείο είναι πως εκείνη την εποχή αντισημίτες δεν ήταν μόνοι οι συντηρητικοί, αλλά και κάποιοι σοσιαλιστές.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, ο Βρετανός πολιτικός Charles Pearson «προειδοποίησε» τους λευκούς συμπολίτες του πως σύντομα μπορεί να βρεθούν σε δυσμενή θέση από «αυτούς που βρίσκονται από κάτω». Τα λόγια του αναπαράχθηκαν και ενέπνευσαν διάφορες άλλες αντίστοιχες αφηγήσεις. Αυτό το σημείο αποτελεί την απαρχή της «Θεωρίας της Μεγάλης Αντικατάστασης».
Η έκδοση του βιβλίου «Τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών» ενίσχυσε σε σημαντικό βαθμό την πίστη στη συγκεκριμένη θεωρία. Σε αυτό το κείμενο υποτίθεται πως εμπεριέχονται κάποια πρακτικά ενός μυστικού συμβουλίου των Εβραίων και αποκαλύπτεται το σχέδιό τους για επιβολή σε ολόκληρο τον κόσμο.
Φυσικά, τίποτα από όσα γράφονται δεν είναι αλήθεια. Πρόκειται για ένα προπαγανδιστικό κατασκεύασμα που χρηματοδοτήθηκε από την Οχράνα, την τσαρική μυστική υπηρεσία και αποτελεί ένα από τα πιο επιδραστικά βιβλία μέχρι και σήμερα.
Τα επόμενα χρόνια, η ιδέα της «Μεγάλης Αντικατάστασης» και τα «Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών» θα αποτελέσουν λειτουργικά στοιχεία για την εδραίωση της ιδεολογίας του φασισμού, αλλά και θα γίνουν μήτρα για πολλές άλλες θεωρίες συνωμοσίας.
Η διπλή σύγχρονη εκδοχή της
Σήμερα η «Θεωρία της Μεγάλης Αντικατάστασης» εμφανίζεται με δύο διαφορετικούς τρόπους. Ο πρώτος είναι με την αντιμετανάστευση –και συγκεκριμένα τον αντι-ισλαμισμό– και ο δεύτερος με το αντι-woke κίνημα και την προάσπιση της πατριαρχίας.
Στην πρώτη περίπτωση, έχουμε έναν λόγο (discourse) ξεκάθαρα φοβικό απέναντι στους μετανάστες. Οι υποστηρικτές της θεωρίας υποστηρίζουν πως οι μεταναστευτικές ροές που δέχεται η Αμερική και οι διάφορες χώρες της Ευρώπης δεν οφείλονται στις γεωπολιτικές εξελίξεις όπως οι πόλεμοι, στις οικονομικές ανισότητες, στην καταπίεση συγκεκριμένων ομάδων ή μειονοτήτων και στην κλιματική μετανάστευση.
Αντιθέτως, θεωρούν πως είναι μέρος ενός μεγάλου σχεδίου που στόχο έχει την εξαφάνιση της λευκής φυλής ή τον υποβιβασμό της από εξουσιαστική σε μη εξουσιαστική φυλή. Το σχέδιο αυτό αποδίδεται είτε στις οικονομικές ελίτ (Bill Gates, George Soros, κλπ) και τις μυστικές εταιρείες (Μασόνοι, Illuminati), είτε στην καθοδήγηση από το Κοράνι, το οποίο υποστηρίζει την επέκταση του Ισλάμ με κάθε πιθανό τρόπο.
This is actually happening!
— Elon Musk (@elonmusk) March 19, 2024
pic.twitter.com/qeNBu3S1mF
Η δεύτερη εκδοχή, όμως, είναι πολύ πιο «γοητευτική». Πρόκειται για μία αντιφιλελεύθερη προσέγγιση, η οποία αντιλαμβάνεται την ισότητα των φύλων και τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα ως ένα σύγχρονο decadence απέναντι στην πατριαρχία και την πυρηνική οικογένεια.
Εδώ οι «συνωμότες» αντίστοιχα είναι οι γνωστές φιγούρες των επιχειρηματικών ελίτ, οι πολυεθνικές εταιρείες και οι celebrities. Το σχέδιο όλων αυτών είναι να φέρουν μία νέα πολιτισμική, ταυτοτική και οικογενειακή κανονικότητα, όπου οι straight γηγενείς θα διώκονται από τις φεμινίστριες, τους ΛΟΑΤΚΙ και τους μετανάστες, οι οποίοι σταδιακά, μέσα από την πολιτική ορθότητα, ανοίγουν τον δρόμο για την είσοδο του Ισλάμ και την περιστολή των ελευθεριών στη Δύση.
Κεντρικό επιχείρημα των υποστηρικτών αυτής της εκδοχής είναι το φυσικό παράδειγμα, δηλαδή η αποδοχή του βιολογικού φύλου και η απόδοση των κοινωνικών φύλων ως διαστροφές.
Εύκολα μπορούμε να θυμηθούμε πολιτικούς, celebrities, επιχειρηματίες, youtubers, tiktokers και πολλούς απλούς καθημερινούς λευκούς ανθρώπους να δηλώνουν κατά καιρούς πως κινδυνεύουμε.
Η συγκεκριμένη θεωρία, υπό τη μορφή που την περιγράψαμε παραπάνω, πήρε μεγάλη έκταση μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Παράλληλα, η εργαλειοποίησή της σε υψηλό βαθμό, από τον Donald Trump βοήθησε να εδραιωθεί στο ευρύτερο κοινό.
Το ενδιαφέρον, όμως, είναι πως έχει λατρευτεί από διασημότητες που επιδιώκουν να μένουν στο επίκεντρο και life coaches που στηρίζουν την τοξική αρρενωπότητα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως οι θεωρίες συνωμοσίας είναι μία πολύ καλή επιχείρηση.
Τι αντανακλά και γιατί πετυχαίνει;
Θα μπορούσε ευκόλως να θεωρηθεί ως ένας ακόμα ηθικός πανικός, όμως είναι κάτι αρκετά πιο σύνθετο, καθώς αντανακλά το υπαρξιακό άγχος. Η εν λόγω θεωρία συνωμοσίας έρχεται να δώσει απαντήσεις σε σύνθετους προβληματισμούς που δεν είναι μόνο ψυχαναλυτικοί, αλλά και συστημικοί.
Η «Θεωρία της Μεγάλης Αντικατάστασης» αρχικά ερμηνεύει τον σταδιακό μετασχηματισμό των κοινωνιών και την πολυπολιτισμικότητα που οφείλεται είτε στην αύξηση ξένων πληθυσμών που διαμένουν στην ίδια χώρα είτε την είσοδο νέων πληθυσμών ή ιδεών. Στην πράξη λοιπόν, μιλάμε για έναν φόβο απέναντι στην αλλαγή και τους άλλους και μία αμυντική αντίδραση.
Οι οπαδοί που προέρχονται από τη βάση, δηλαδή τα χαμηλότερα στρώματα, κινητοποιούνται λόγω της μη επιτυχίας τους. Αντιθέτως, στα ανώτερα οικονομικά στρώματα ενεργοποιούνται φόβοι και άγχη που σχετίζονται με τα πρότυπα, τον πολιτισμό και την πρόσληψη από τους άλλους.
Για τους πρώτους, η επιτυχία των ξένων –η οποία έρχεται τις περισσότερες φορές μέσα από την σκληρή εργασία– δεν ερμηνεύεται με όρους κοινωνικού και οικονομικού ανταγωνισμού, αλλά αντιθέτως αποδίδεται σε ένα αντεστραμμένο αποικιακό σχέδιο. Αυτό είναι ευκολότερο και πιο εύπεπτο, καθώς δημιουργεί λιγότερο άγχος στα υποκείμενα από το γεγονός πως το σύστημα στο οποίο ζουν δεν τους επιτρέπει πάντα την άνοδο.
Ένας από τους λόγους που πολλές φορές αρνούνται να αποδεχτούν την επιτυχία των άλλων, είναι πως δεν κατάφεραν να αναπτύξουν οι ίδιοι αναγκαίες δεξιότητες. Φυσικά, εδώ υπάρχουν και συστημικά ζητήματα (αδύναμο κοινωνικό κράτος, υψηλές ανισότητες, αυξημένη ανεργία, κλπ), τα οποία ως κοινωνικές παθογένειες δημιουργούν χαμηλή εμπιστοσύνη απέναντι στους θεσμούς και με αυτό τον τρόπο τα υποκείμενα νιώθουν αβοήθητα και βιώνουν έντονες ματαιώσεις.
Για τις εύπορες τάξεις που έχουν εξασφαλισμένους τους οικονομικούς πόρους, η πρόκληση βρίσκεται στη διατήρηση της εξουσίας και την προάσπιση της θέσης τους. Εδώ το πρόβλημα δεν είναι ο ξένος που πλουτίζει, αλλά ο ξένος που απειλεί να ανέλθει στη θέση του εξουσιαστή.
Αντίστοιχα, το ίδιο ισχύει και για τις ιδέες και τις κοσμοθεωρίες. Η αποδοχή ισονομίας και ισότητας για τις γυναίκες και τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα αποτελεί εναλλαγή στο πατριαρχικό παράδειγμα.
Το γεγονός πως κάποιος είναι πλούσιος και διάσημος δεν σημαίνει απαραίτητα πως είναι και ανοιχτόμυαλος ή μη σεξιστής. Το αντίθετο, πολλές φορές η κατοχή πλούτου ικανοποιεί τη ναρκισσιστική ανάγκη πως αποτελούν role models, οπότε και οτιδήποτε έξω από τη λατρεία της εικόνας τους, δηλαδή των ίδιων, είναι εχθρικό και ανοίκειο.
Οι άλλοι είναι απαραίτητοι όχι μόνο για τη διατήρηση του εποικοδομήματος, αλλά και γιατί μόνο μέσω αυτών γίνεται αισθητό το χάσμα της ανισότητας και δημιουργείται η συμβολική υπεραξία του πλούτου. Ένα ενδεχόμενο άνοιγμα που βασίζεται στην αποδοχή θα θέσει σε αμφισβήτηση παγιωμένες αντιλήψεις για την αριστεία τους και θα τους υποβιβάσει στα μάτια της μάζας, της οποίας το βλέμμα και ο θαυμασμός τούς είναι αναγκαία.