Το gentrification έχει αλλάξει σε μεγάλο βαθμό την τουριστική εμπειρία. Τι είναι, αλλά και πώς μέσα από τα ταξίδια μας θα καταφέρουμε να μη συμβάλουμε σε αυτό;
Όταν επιλέγουμε ένα προορισμό, έχουμε στο μυαλό μας πάνω κάτω τι περιμένουμε να δούμε εκεί. Αυτό τα τελευταία χρόνια τείνει να αλλάξει όμως, καθώς τα τουριστικοποιημένα μέρη πλέον μοιάζουν τρομαχτικά μεταξύ τους.
Έτσι, δημιουργεί μία οικειότητα που είναι στην πράξη το τελευταίο πράγμα που θες να αισθανθείς από έναν άγνωστο προορισμό. Η αιτία πίσω από αυτό είναι το gentrification.
Τι είναι ακριβώς;
Ο συγκεκριμένος όρος έχει εισέλθει στο λεξιλόγιο μας τα τελευταία χρόνια. Το gentrification στα ελληνικά έχει μεταφραστεί ως «εξευγενισμός». Αυτή η απόδοση έχει όμως συναντήσει αρκετή κριτική στη δημόσια σφαίρα, καθώς η αλλοίωση του χαρακτήρα ενός τόπου περισσότερο προσάπτει σε βαρβαρότητα παρά ευγένεια.
Πρόκειται για ένα φαινόμενο με πλήθος διαστάσεων (κοινωνικές, δημογραφικές, οικονομικές, πολιτισμικές), κατά το οποίο ο πληθυσμός, ο χαρακτήρας και η οικονομία ενός τόπου αλλάζουν δραματικά.
Στην πράξη, μία περιοχή -συνήθως υποβαθμισμένη ή μη αξιοποιημένη- γίνεται σημείο αναφοράς πολιτισμικών δραστηριοτήτων. Αυτό έχει ως συνέπεια σταδιακά άτομα με αυξημένο εισόδημα να συγκεντρώνονται σε αυτή την περιοχή είτε ως μόνιμος είτε ως μετακινούμενος πληθυσμός και να αλλάζει ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί η τοπική οικονομία και κατανάλωση. Τα αποτελέσματα είναι: τα ενοίκια αυτής της ζώνης σταδιακά να αυξάνονται ραγδαία εκτοπίζοντας τον πληθυσμό που διέμενε αρχικά εκεί, να ανοίγουν νέα ακριβά μαγαζιά που ακολουθούν κάποια μόδα και στο τέλος να αλλάζει εντελώς ο χαρακτήρας αυτού του σημείου και να συγκλίνει με άλλα μέρη που έχουν υποστεί «εξευγενισμό».
Στην Αθήνα υπάρχουν αρκετές περιοχές που προσφέρονται για την παρατήρηση και κατανόηση του φαινομένου. Μερικές από αυτές είναι: Ψυρρή, Κουκάκι, Γκάζι, Μεταξουργείο, Κολωνάκι, Παγκράτι, Κυψέλη και Εξάρχεια.
Η «εξευγενισμένη» τουριστική εμπειρία
Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να κάνει τουρισμό κάποιος.
Μπορεί να ακολουθήσει πιστά ένα πρόγραμμα που προτείνουν οι σύγχρονοι τουριστικοί οδηγοί, να πάρει συμβουλές από κάποιο blog, να εμπνευστεί από κάποια εκπομπή με ταξίδια, να αφεθεί στην «αυτοματοποίηση» του Trip Advisor ή να ακούσει κάποιον influencer στο TikTok. Στην πράξη όλα τα παραπάνω υπόσχονται μία «αυθεντική» εμπειρία, η οποία όμως είναι διαμεσολαβημένη και εδώ υπάρχει το πρώτο μέρος του προβλήματός μας.
Η προσδοκία του κάθε τουρίστα να ζήσει κάτι «αυθεντικό» και ο τρόπος με τον οποίο διενεργείται το σύγχρονο marketing είναι αρκετά για να επιφέρουν ένα gentrification τόσο στις υπηρεσίες όσο και στον ίδιο τον προορισμό, οδηγώντας στο ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα. Η διόγκωση της «αυθεντικότητας» και το άγχος όλα να εστιάζουν σε αυτή εν τέλει οδηγούν στον στραγγαλισμό της.
Η αυτοαναφορικότητα, λοιπόν, του «παραδοσιακού» καταλήγει στην kitsch τουριστικοποίηση από την οποία μόνο οι εντελώς άσχετοι με ένα μέρος και έναν πολιτισμό μπορούν να αντλήσουν ικανοποίηση ή έστω να προσποιηθούν, ώστε να δικαιολογήσουν το αυξημένο κόστος και να μην νιώσουν πως το ταξίδι τους ήταν μία αποτυχία.
Υπάρχει όμως και ένα δεύτερο σκέλος. Ταξιδεύοντας θα δούμε πως έχουμε τη δυνατότητα να βιώσουμε οικείες εμπειρίες πλέον σε οποιοδήποτε μέρος. Για παράδειγμα, μπορούμε να απολαύσουμε burger με smashed patties από μοσχάρι ράτσας Black Angus, American cheese και BBQ sauce ή sushi rolls με καπνιστό χέλι, αυγά χελιδονόψαρου και soy sauce από ένα ελληνικό νησί έως μία ευρωπαϊκή μητρόπολη. Αυτή η ομοιογένεια δεν καταγράφεται μόνο στα menu, αλλά και στα δωμάτια που θα μείνουμε, στα μαγαζιά που θα δούμε γύρω μας, στις προσφερόμενες εμπειρίες και σε κάθε τι άλλο που θα συναντήσουμε.
Κύριο γνώρισμα το instagramability, δηλαδή η δυνατότητα να βγάλεις μία «τέλεια» φωτογραφία για τον αλγόριθμο των social media σου, την οποία και θα προωθήσει.
Σε αντίθεση με την πρώτη περίπτωση, δηλαδή το gentrification της kitsch τουριστικοποίησης, ο εξευγενισμός της ομοιογένειας αλλοιώνει και την έννοια του ίδιου του τουρισμού. Ποια η ουσία να ταξιδέψεις κάπου αλλού από τη στιγμή που θα καταναλώσεις ακριβώς όπως κατανάλωνες και διασκέδαζες στο μέρος από το οποίο προέρχεσαι;
Πώς να μην γίνεις ο τουρίστας που μισείς;
Το βασικό σε αυτό το ερώτημα είναι να σέβεσαι τον τόπο που θες να επισκεφτείς. Αυτό δεν σημαίνει απλά να τον διατηρήσεις καθαρό και να μην παρεμβείς στο φυσικό περιβάλλον του, αλλά και να σεβαστείς τους ρυθμούς ζωής μέσα από την κατανάλωσή σου, ώστε σταδιακά να μην οδηγηθεί στον υπερτουρισμό.
Είναι σημαντικό να κάνουμε και ως τουρίστες επιλογές που εξασφαλίζουν τη βιωσιμότητα. Για παράδειγμα, έχω συναντήσει αρκετούς να παραγγέλνουν σε ψαροταβέρνες το καλοκαίρι φρέσκο γόνο καλαμαριού ή είδη εκτός αλιευτικής περιόδου. Θα πει κάποιος πως είναι ευθύνη του μαγαζάτορα που τα προσφέρει, όμως σε μία εποχή που η πληροφορία είναι ανοιχτή, είναι και ευθύνη του πελάτη να γνωρίζει το περιβαλλοντικό κόστος σε αυτό που έχει στο πιάτο του.
Βιώσιμη επιλογή είναι όμως να καταναλώνεις και πράγματα τα οποία προσφέρει ο τόπος. Το να πας, για παράδειγμα, σε μία ευρωπαϊκή χώρα και να αναζητάς εξωτικά φρούτα τα οποία έρχονται από άλλες ηπείρους δεν το λες και βέλτιστη καταναλωτική πρακτική. Αν θες όντως να δοκιμάσεις κάτι διαφορετικό, αναζήτησε τις τοπικές ποικιλίες.
Το γεγονός πως κάτι γίνεται viral δεν χρειάζεται να το ακολουθούμε πάντα. Δεν είναι λίγοι οι τουρίστες που καταναλώνουν «περίοπτα» όπως θα έλεγε και Thorstein Veblen. Δηλαδή, με σκοπό να παρουσιάσουν τις διακοπές τους ως ένα υπερθέαμα στα social media, διότι με αυτό τον τρόπο θα προσπαθήσουν να δείξουν στο κοινό τους πως είναι και αυτοί κατά μία έννοια influencers. Η οικονομική αδυναμία τους, όμως, να βρεθούν στο επίκεντρο της περίοπτης κατανάλωσης, όπως είναι για παράδειγμα το Dubai ή η Μύκονος, τους οδηγεί να αναπαράγουν αυτή τη συμπεριφορά σε μέρη τα οποία έχουν άλλους ρυθμούς.
Το θέμα είναι όμως πως οι επιχειρηματίες, βλέποντας αυτή την καταναλωτική τάση, σταδιακά αλλάζουν τον χαρακτήρα της επιχείρησής τους και εν τέλει συγκλίνουν στο πρότυπο των δύο παραπάνω προορισμών.
Δεν χρειάζεται να δαιμονοποιούμε τον τουρισμό και τις απολαύσεις. Σε όλους μας αρέσει να περνάμε καλά, αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν μπορούμε να εξερευνήσουμε και μη οικείους τρόπους διασκέδασης και τουρισμού που δεν θα συμβάλουν στον εξευγενισμό των προορισμών μας.