Τίποτα δεν είναι άσπρο-μαύρο, ειδικά όταν πρέπει να ξεμπλέξουμε ένα κουβάρι που περιλαμβάνει έννοιες όπως η ισότητα, η κυοφορία, η ταξική διάσταση και η ανθρώπινη εμπορία. Ποια είναι τα γκρίζα σημεία και ποιανών οι φωνές δεν ακούγονται σε αυτήν τη συζήτηση;
Στην δεκαετία του ‘80 γεννήθηκε το πρώτο παιδί που κυοφορήθηκε από παρένθετη μητέρα στις ΗΠΑ, ενώ από τις αρχές των ‘00s οι επιχειρήσεις της γονιμότητας ολοένα και ανθίζουν. Οι άνθρωποι των οποίων τα σώματα χρησιμοποιούνται ωστόσο μένουν στο περιθώριο. Οι παρένθετες κυοφορούσες.
Η παρένθετη κύηση είναι ένα πολυσύνθετο ζήτημα που εμπλέκει ταυτόχρονα συζητήσεις για το φύλο, την οικογένεια, την κοινωνική ανισότητα και την ιατρική και την διακυβέρνηση. Η «αυγή» του 2024 μας βρίσκει να συζητάμε για αυτήν την πρακτική, με αφορμή το προαναγγελθέν νομοσχέδιο για το γάμο ομόφυλων ζευγαριών στην χώρα μας.
Στην Ελλάδα, η παρένθετη κύηση έχει νομιμοποιηθεί από το 2002, που σημαίνει ότι είναι νόμιμη πρακτική εδώ και πάνω από 20 χρόνια. Συγκεκριμένα, η νομοθεσία επιτρέπει την απόκτηση παιδιού μέσω παρένθετης κύησης σε ετερόφυλα ζευγάρια και μόνες γυναίκες. Πώς έγινε όμως και η Ελλάδα έχει θεσμοθετήσει ένα από τα πλέον φιλελεύθερα δίκαια όσον αφορά στην ανθρώπινη αναπαραγωγή; Είναι τόσο προοδευτικό το κράτος μας ή υπάρχουν άγνωστες πτυχές;
Μάλιστα, λίγους μήνες πριν, σε επίπεδο Ευρωπαϊκό Κοινοβουλίου, η παρένθετη μητρότητα κρίθηκε από την Επιτροπή Πολιτικών Ελευθεριών και Δικαιωμάτων των Γυναικών στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ως μορφή εμπορίας ανθρώπων, στο πλαίσιο της προτεινόμενης οδηγίας για την τροποποίηση της οδηγίας 2011/36/ΕΕ σχετικά με την πρόληψη και την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων και την προστασία των θυμάτων (2022/0426(COD)). Ο στόχος της Επιτροπής είναι η αποτελεσματική προστασία των πιο ευάλωτων ατόμων και η ενεργή καταπολέμηση της εμπορευματοποίησης του ανθρώπινου σώματος.
Βέβαια, όταν κάτι είναι παράνομο, δεν μπορείς να το ελέγξεις, καθώς ό,τι δεν ρυθμίζει ο νόμος το ρυθμίζει η αγορά και η παρένθετη κύηση έχει μετατραπεί σε εργαλείο των human traffickers. Ταυτόχρονα, η ταξική διάσταση του φαινομένου είναι παραπάνω από εμφανής, αφού οι φτωχές, μετανάστριες κι ευάλωτες γυναίκες είναι συνήθως αυτές που, για να μπορέσουν να επιβιώσουν και να ενισχύσουν οικονομικά τις οικογένειες τους, κυοφορούν για εύπορα –ετερόφυλα συνήθως– ζευγάρια.
Η παρένθετη κύηση είναι απαγορευμένη σε αρκετές χώρες της ΕΕ και οι διαφορετικές νομοθεσίες στα κράτη της ΕΕ δείχνουν μια ασυνέπεια και ανακολουθία, την οποία εκμεταλλεύονται όσοι επωφελούνται από την παρένθετη κύηση, παρακάμπτοντας εθνικές απαγορεύσεις.
Η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα της Ε.Ε. που διαθέτει τον συγκεκριμένο νόμο περί παρένθετης κύησης και στην οποία το τέκνο που γεννιέται μετά την άδεια του Δικαστηρίου θεωρείται νομικά τέκνο της αιτούσας και του συντρόφου της. Μετά τον Νόμο 4272/2014, η Ελλάδα πλέον αποτελεί έναν από τους δημοφιλέστερους προορισμούς για αλλοδαπές που αιτούνται να γίνουν παρένθετες.
Οι φωνές των παρένθετων
Οι μαρτυρίες γυναικών από χώρες όπως η Γεωργία, οι οποίες έχουν μπει σε αυτή τη διαδικασία για λόγους βιοπορισμού, είναι χαρακτηριστικές. «Η Ani, όπως και πολλές άλλες παρένθετες, παντρεύτηκε νεαρή, ελπίζοντας να ξεφύγει από μια δύσκολη παιδική ηλικία. Λόγω των παραδοσιακών απόψεων της νέας της οικογένειας, η Ani δεν μπόρεσε να συνεχίσει τις σπουδές της, ο γάμος αποδείχθηκε αποτυχημένος και σήμερα πρέπει να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της ζωής ως ανύπαντρη μητέρα», καταγράφει σε άρθρο της «Οι φωνές των παρένθετων που δεν ακούγονται» η καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας των ΗΠΑ, Elene Gavashelishvili.
«Μπορούν άραγε οι υποτελείς να μιλούν;», αναρωτιέται η Gayatri Chakravorty Spivak, μια από τις επιδραστικότερες θεωρητικούς στο χώρο της φεμινιστικής θεωρίας και των μετααποικιακών σπουδών. «Είναι πολύ σπάνιο για μια παρένθετη να μιλάει ανοιχτά για τις δικές της εμπειρίες. Για να αποφύγουν τις αρνητικές αντιδράσεις, οι παρένθετες προσπαθούν ως επί το πλείστον να συγκαλύψουν και να καλύψουν την όλη διαδικασία», σημειώνει η καθηγήτρια Elene Gavashelishvili.
Η 27χρονη Nini δηλώνει ότι είναι πολύ δύσκολο να τα καταφέρει με τα χρήματα που λαμβάνει: «Για να πω την αλήθεια, δεν μπορούσα να κάνω τίποτα ιδιαίτερο, εκτός από το να αγοράζω τα απαραίτητα είδη. Αυτό ήταν ένα φορητό υπολογιστή που τα παιδιά χρειάζονται συνεχώς. Τους λένε πάντα στο σχολείο να ερευνούν τα πάντα. Τους αγόρασα ποδήλατα, πολύ βασικά, για 250 GEL το καθένα, μια σταγόνα στον ωκεανό, αλλά τα ονειρεύονταν και τα άξιζαν. Εκπαιδεύτηκα για να γίνω ειδικός στα καρφιά και αγόρασα όλο τον απαραίτητο εξοπλισμό, τα υλικά κ.λπ.».
Πολλές παρένθετες μητέρες πιστεύουν ότι η αμοιβή θα έπρεπε να είναι υψηλότερη και θεωρούν ιδιαίτερα άδικο το γεγονός ότι το ποσό για μια εγκυμοσύνη με δίδυμα αυξάνεται μόνο κατά 1.500-2.000 δολάρια, καθώς μπαίνουν σε αυτήν την διαδικασία για να μπορέσουν να μεγαλώσουν τα δικά τους παιδιά.
Όπως λέει η 28χρονη Eka:
«Μια μέρα, έφτασα τελικά στο σημείο που ήξερα ότι έπρεπε να κάνω κάτι για να δώσω στο παιδί μου μια καλύτερη ζωή. Δεν κατάφερνα τίποτα μόνο με τη δουλειά μου. Συνειδητοποίησα ότι ήταν ένα ρίσκο, αλλά επίσης δεν είχα τίποτα να χάσω. Δεν υπήρχε άλλη επιλογή, οπότε έκανα το άλμα». Μαρτυρίες σαν αυτές δείχνουν την ανεπάρκεια των συστημάτων κοινωνικής υποστήριξης μιας χώρας ή μάλλον την πλήρη έλλειψή τους. Το ζήτημα της παρένθετης κύησης, λοιπόν, εμπλέκεται και διαπλέκεται με πολλά «πλοκάμια», τα οποία δεν έχουν ρυθμιστεί.
Τι συμβαίνει στον υπόλοιπο κόσμο;
Σήμερα είναι 44 οι χώρες που επιτρέπουν ή ρυθμίζουν ρητά δια νόμων την παρένθετη κύηση, με την όποια μορφή («αλτρουϊστική» ή «εμπορική»). Σε ορισμένες χώρες απαιτείται η έγκριση κυβερνητικής αρχής, σε άλλες ένα σύμφωνο μεταξύ των ενδιαφερόμενων και της παρένθετης είναι αρκετό.
Ο παγκόσμιος κλάδος της εμπορικής εκμετάλλευσης της παρένθετης μητρότητας εκτιμάται ότι για το 2022 θα ανέλθει σε 14 δισεκατομμύρια δολάρια, ενώ μέχρι το 2032, το ποσό αυτό προβλέπεται να εκτοξευτεί στα 129 δισεκατομμύρια δολάρια, σύμφωνα με τη συμβουλευτική εταιρεία ερευνών αγοράς Global Market Insights. Βέβαια, οι ακριβείς αριθμοί είναι δύσκολο να επαληθευτούν λόγω του ιδιωτικού χαρακτήρα πολλών συμφωνιών.
Είναι γεγονός πως οι νόμοι γύρω από την παρένθετη μητρότητα διαφέρουν σημαντικά από χώρα σε χώρα και αποτυπώνουν τη συνθετότητα του ζητήματος, μιας και ανά τον κόσμο τα νομοθετικά πλαίσια κινούνται από την πλήρη απαγόρευση μέχρι τη θεσμοθέτηση της εμπορικής παρένθετης κύησης.
Στον Καναδά και το Ηνωμένο Βασίλειο, για παράδειγμα, επιτρέπεται μόνο η αλτρουιστική παρένθετη μητρότητα, ενώ στη Γεωργία, τη Ρωσία και την Ουκρανία, είναι νόμιμες και οι δύο μορφές. Η Ουκρανία ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη αγορά παρένθετης κύησης στον κόσμο μετά τις ΗΠΑ, μιας και οι αμοιβές είναι χαμηλότερες και το ρυθμιστικό πλαίσιο είναι ευνοϊκό. Η ζήτηση τώρα «ανακατευθύνεται» προς Ελλάδα, όπου υπάρχουν «ανταγωνιστικές τιμές» και «ευνοϊκή νομοθεσία» για την περαιτέρω ανάπτυξη του αναπαραγωγικού ιατρικού τουρισμού.
Θυμάστε τα Χανιά;
Στην Ελλάδα, η παρένθετη κύηση επιτρέπεται, με προϋπόθεση τη χορήγηση δικαστικής άδειας και χωρίς «οικονομικά ανταλλάγματα», αλλά με «αποζημίωση». Συγκεκριμένα, προβλέπεται αποζημίωση για το διάστημα της αναγκαίας αποχής από την εργασία της.
«Σε κάθε περίπτωση, η αποζημίωση δεν μπορεί να υπερβαίνει το ποσό των 10.000 ευρώ», ορίζεται στη σχετική απόφαση της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής. Επίσης, καταβάλλονται «οι δαπάνες που απαιτούνται για την επίτευξη της εγκυμοσύνης, την κυοφορία και τον τοκετό, εφόσον αυτές δεν καλύπτονται από τον ασφαλιστικό φορέα».
Συνήθως άνεργες ή εργαζόμενες με προσωρινές συμβάσεις και χαμηλούς μισθούς, μετανάστριες, γυναίκες Ρομά, φαίνεται πως «επιλέγουν» την παρένθετη κυοφορία, χάριν μιας αποζημίωσης. Στην πράξη, δηλαδή, παρατηρείται πως ο «αλτρουισμός» μάλλον αγνοείται, καθώς μια τέτοια απόφαση έχει να κάνει τις περισσότερες φορές με οικονομικές απολαβές.
Τον Αύγουστο που μας πέρασε, μάθαμε για 30 εγκυμονούσες που αναγκάζονταν να ζουν σε άθλιες συνθήκες στην Κρήτη, εξαιτίας του κυκλώματος εμπορίας βρεφών που δρούσε στο νησί. Επρόκειτο για ευάλωτες γυναίκες από Μολδαβία, Ουκρανία, Γεωργία, Ρουμανία και Βουλγαρία, οι οποίες αντιμετώπιζαν σοβαρά οικονομικά προβλήματα και είχαν μεταπειστεί να γίνουν παρένθετες από τα μέλη της εγκληματικής οργάνωσης.
Από τον Δεκέμβριο 2022 καταγράφηκαν τουλάχιστον 182 περιπτώσεις εκμετάλλευσης γυναικών στον τομέα της αφαίρεσης ωαρίων και παρένθετης κύησης, ενώ εξιχνιάστηκαν περισσότερες από 400 περιπτώσεις εξαπάτησης μέσω εικονικών εξωσωματικών.
Η περίπτωση της Άννας
Μια κοπέλα, με το ψευδώνυμο Άννα, βρέθηκε στα Χανιά για περίπου 11 μήνες μέσα στο 2021. Όπως έχει δηλώσει η ίδια, έγινε παρένθετη κυοφορούσα και φιλοξενήθηκε σε τρία από τα συνολικά 14 σπίτια που φέρεται να είχε στη διάθεσή της η κλινική στα Χανιά. Έχοντας βιώσει τον τρόπο λειτουργίας της κλινικής και συμβιώνοντας με παρένθετες μητέρες, αλλά και δότριες ωαρίων, αφηγείται όσα έζησε το 2021, όταν πήρε την απόφαση να γίνει παρένθετη:
«Αντιμετώπιζα αρκετά οικονομικά προβλήματα και έτσι πήρα την απόφαση να γίνω παρένθετη μητέρα. Στη Γεωργία κάτι τέτοιο είναι πολύ κατακριτέο με αποτέλεσμα πολλές κοπέλες να απευθύνονται στο εξωτερικό ώστε να βγάλουν χρήματα από την παρένθετη κύηση. Πριν καν ξεκινήσει η κύησή μου είχα προετοιμαστεί ψυχολογικά ότι το παιδί αυτό δεν θα είναι δικό μου. Υπενθύμιζα στον εαυτό μου ότι θα βοηθήσω άλλους ανθρώπους να φτιάξουν τη δική τους οικογένεια… Όλες οι γυναίκες που το κάνουν είναι για οικονομικό λόγο», είπε.
Ναι, αλλά δεν θέλουμε ισότητα για τα ομόφυλα ζευγάρια;
Θέλουμε ισότητα για όλα τα άτομα σε μια κοινωνία. Ανεξαιρέτως και αδιαπραγμάτευτα. Εφόσον μία πρακτική είναι νόμιμη για ετερόφυλα ζευγάρια, οφείλει να είναι και για τα ομόφυλα, ειδάλλως αποτελεί αθέμιτη διάκριση.
Ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης δήλωσε ότι θα αναγνωρίσει τα δικαιώματα των παιδιών που ήδη έχουν αποκτηθεί με παρένθετη κύηση στο εξωτερικό από ζευγάρια ανδρών, ωστόσο δεν προτίθεται να αναγνωρίσει το δικαίωμα στα ομόφυλα ζευγάρια να ακολουθήσουν την ίδια πρακτική με τα ετερόφυλα ή τις μόνες γυναίκες, γεγονός που κρίνεται ως υποκριτική στάση.
Ο επιστημονικός φορέας Οrlando LGBT+ τοποθετείται επ’ αυτού:
«Η θέσπιση της ισότητας στον γάμο και την τεκνοθεσία είναι ένα πολύ σημαντικό βήμα και θα διασφαλίσει τα δικαιώματα των οικογενειών ΛΟΑΤΚΙ+ γονέων που ήδη έχουν παιδιά. Αυτό δεν είναι κάτι μικρό ή ασήμαντο. Ισονομία όμως σημαίνει ισονομία. Ο Πρωθυπουργός αντί να προτείνει ένα πραγματικά συμπεριληπτικό βήμα, πλήρους ισότητας για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα, προτείνει μία γραφειοκρατική διευθέτηση “για τα παιδιά που ήδη υπάρχουν”, όπως δηλώνει και ο ίδιος. Το πνεύμα όσων εξήγγειλε δεν είναι στην κουλτούρα της ισότητας και της ενίσχυσης της ορατότητας όλων των μορφών οικογένειας και των γονέων κάθε ταυτότητας φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού. Αντίθετα, δίνει το λιγότερο δυνατό που αναμενόταν από την κυβέρνηση εδώ και 4,5 χρόνια, και συνολικά διεκδικείται οργανωμένα από την κοινότητα από το 2008».
Σχετικά με την παρενθεσία αναφέρεται: «Η συζήτηση που έχει ξεκινήσει γύρω από την παρένθετη κύηση εκ μέρους της Νέας Δημοκρατίας είναι υποκριτική. Η παρένθετη κύηση στην Ελλάδα ισχύει από το 2002. Ο ελληνικός νόμος, ακολουθώντας την ευρωπαϊκή χάρτα δικαιωμάτων του ανθρώπου, απαγορεύει την οικονομική συναλλαγή και επιτρέπει την παρένθετη κύηση μόνο στη βάση της αλτρουιστικής προσφοράς, για αυτό και συνήθως αυτή λαμβάνει χώρα μόνο μεταξύ συγγενών ή κοντινών και αγαπημένων προσώπων».
Το Οrlando LGBT+ αναγνωρίζει από την άλλη τα «κυκλώματα σωματεμπορίας και εκμετάλλευσης των πιο ευάλωτων γυναικών/ατόμων με μήτρα, τα οποία εμπορευματοποιούν παράνομα την παρένθετη κύηση. Παρόμοια κυκλώματα δρουν και σε άλλα πεδία εκμετάλλευσης σωματικών οργάνων και λειτουργιών που συνδέονται με ιατρικές υπηρεσίες, π.χ. στη μεταμόσχευση οργάνων και την παράνομη αγοραπωλησία τους, αλλά και στην παράνομη αγοραπωλησία βρεφών. Θύματα τέτοιων κυκλωμάτων είναι πάντα τα πιο ευάλωτα μέλη μιας κοινωνίας, μετανάστες/τριες, άτομα χωρίς χαρτιά, φτωχά και περιθωριοποιημένα υποκείμενα. Απαιτούμε την άσκηση πίεσης για την οριζόντια ενδυνάμωση αυτών των πληθυσμών και βέβαια την τιμωρία συναφών κυκλωμάτων».
Ακόμη, τονίζουν ότι δεν δέχονται «στο όνομα μιας μειονότητας που έχει δεχτεί καταπίεση, στιγματισμό, φτωχοποίηση και αορατοποίηση, όπως είναι η ΛΟΑΤΚΙ+/κουήρ κοινότητα, να εργαλειοποιείται ένα σοβαρό ζήτημα όπως το trafficking, εναντίον της διεκδίκησης ίσης πρόσβασης σε δικαιώματα (εδώ της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής/παρένθετης κύησης)».
«Αν ακούμε και σήμερα στην Ελλάδα, με αφορμή τη διεκδίκηση ισονομίας μιας καταπιεσμένης ομάδας, επιχειρήματα για την “προστασία των γυναικείων σωμάτων”, δηλώνουμε ότι προστασία χωρίς αυτοδιάθεση και διαθεματική προσέγγιση δεν υπάρχει» συμπληρώνουν.
Η πραγματικότητα είναι βέβαια περίπλοκη. Είτε ετερόφυλα είτε ομόφυλα, τα ζευγάρια που πληρώνουν, μισθώνουν μια υπηρεσία με άτομα που βρίσκονται σε πολύ πιο ευάλωτη θέση από αυτά. Ωστόσο, αποτελεί όντως υποκριτική στάση όλο αυτό το ξαφνικό «νοιάξιμο» για την παρένθετη κύηση και τα σώματα των γυναικών τώρα που συζητιέται για τα ομόφυλα ζευγάρια, ενώ είναι νόμιμη πρακτική εδώ και 20 χρόνια.
Ο νόμος οφείλει πάντα να προστατεύει, ιδίως τα πιο ευάλωτα μέλη μιας κοινωνίας. Όπως έγινε και στην περίπτωση της σεξεργασίας. Όσο δεν ακούμε τις φωνές όσων εμπλέκονται στην διαδικασία της παρένθετης κύησης, πώς νομοθετούμε για αυτές, χωρίς αυτές;