Υπάρχει μέτρο στο πόσο woke μπορεί να είναι το περιεχόμενο που παράγεται; Γιατί η θέαση της συμπερίληψης ενοχλεί σε τόσο μεγάλο βαθμό ένα μέρος της κοινωνίας;
Μία από τις πιο έντονες και συχνές διαμάχες της δημόσιας σφαίρας αφορά αποκλειστικά τα όρια της κοινωνίας απέναντι στη θέαση συγκεκριμένων ομάδων. Αυτά τα θέματα προκαλούν μεγάλες αντιδράσεις και διατηρούνται για αρκετές μέρες στην επικαιρότητα παράγοντας έναν τεράστιο όγκο περιεχομένου.
Η φύση των social media και εν γένει της ψηφιακής επικοινωνίας ευνοεί αυτές τις διαμάχες, γιατί είναι εύκολα προσβάσιμες σε όλα τα κοινά, δίχως να είναι απαραίτητη η κατανόηση τεχνικών ή φιλοσοφικών όρων. Επιπλέον, απαντούν στα ταυτοτικά ζητήματα, τα οποία έχουν υποκαταστήσει εδώ και χρόνια τις πιο σκληρές ιδεολογικές διαμάχες. Τέλος, είναι μέρος της pop culture, άρα και κομμάτι των σύγχρονων πολιτισμικών ανησυχιών μας.
Οι Ολυμπιακοί Αγώνες που δίχασαν
Μία εξαιρετική περίπτωση για τη συζήτησή μας αποτελεί η τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων στο Παρίσι. Κυριαρχούμενη από στοιχεία της pop culture, αλλά και μία έντονη ιστορική αυτοαναφορικότητα που θεωρήθηκε από κάποιους ναρκισσιστική, «τόλμησε» να δώσει για πρώτη φορά σε ένα τέτοιο μέγεθος διοργάνωσης πρωταγωνιστικό ρόλο στα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα, δημιουργώντας μία «γιορτή της συμπερίληψης», όπως έχει καταστεί τα τελευταία χρόνια η Eurovision.
Το βασικό επιχείρημα των επικριτών είναι πως όλο αυτό εν τέλει λίγη σχέση έχει με τους ίδιους τους Ολυμπιακούς Αγώνες και τους αθλητές και περισσότερο προσομοίαζε σε με μία φιέστα τύπου Pride.
Ως επικοινωνιολόγος θα τολμήσω να υποστηρίξω πως σε ένα βαθμό είναι κατανοητό ένα μήνυμα που αναπαράγεται συνεχόμενα, σε μεγάλη κλίμακα και σχεδόν με παρόμοιο τρόπο να καταλήγει κουραστικό. Από τις σειρές του Netflix όπου δημιουργούνται με ποσόστωση χαρακτήρες που ακολουθούν μία πολιτική αξιών τύπου DEI (Diversity, Equity and Inclusion), μέχρι τους Ολυμπιακούς, βλέπουμε να κυριαρχεί η θέαση κάποιων μιντιακών αρχετύπων που αναφέρονται στα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα και σε άλλες μειονότητες, αλλά με λανθασμένα, εξωτικοποιημένα ή υπεραπλουστευμένα στερεότυπα.
Η περίπτωσή μας όμως έχει και άλλα στοιχεία που ενοχλούν. Για παράδειγμα, το στιγμιότυπο με τον θεό Πάνα σε μία σκηνή βγαλμένη από drag show που θύμιζε όχι τον Μυστικό Δείπνο, όπως διαδόθηκε, αλλά τη «Γιορτή των θεών του Ολύμπου» του Jan van Bijlert ή ένα decadence οργιώδες party της εποχής Fin de Siècle, όπως πριν χρόνια είχαν αναπαραστήσει οι επίσης Γάλλοι «La Femme» στο video clip Hypsoline. Αυτή η πλούσια σημειολογικά παρέμβαση, παρότι τολμηρή για πολλούς, θεωρήθηκε αντιχριστιανική και βλάσφημη, σε σημείο μάλιστα που οι δημιουργοί απολογήθηκαν δημοσίως και ανακλήθηκαν χορηγίες.
Θέαση και φονταμενταλισμός
Εύλογα θα ρωτήσει κάποιος γιατί σε ένα κορυφαίο media event επικράτησε και εγκρίθηκε αυτή η ιδέα εφόσον θα ενοχλούσε τόσο πολύ και θα δίχαζε. Ας μην περιοριστούμε στην αναζήτηση της απάντησης για τις στρατηγικές επικοινωνιακές επιλογές και την καλλιτεχνική διεύθυνση της τελετής έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων στο Παρίσι, αλλά ας δούμε γιατί τίθενται τέτοια ερωτήματα εξαρχής.
Η δική μου ανάγνωση είναι πως δεν μπορούμε να παραμένουμε αιωνίως δέσμιοι σε μία φονταμενταλιστική οπτική του κόσμου και τέτοιες στιγμές είναι η ευκαιρία για έναν ευρύ και εξαντλητικό διάλογο σε θέματα που δύσκολα βρίσκουν ικανοποιητικές απαντήσεις.
Ο φονταμενταλισμός ως σύστημα σκέψης βρίσκεται πάντα ενάντια στην ελεύθερη έκφραση. Η διαδικασία της απολογίας, στην οποία μπήκαν οι δημιουργοί, θα πρέπει να αναγνωστεί σε παραλληλισμό με ένα άλλο συλλογικό τραύμα της σύγχρονης Γαλλίας (και ευρύτερα της Δύσης), την ισλαμιστική τρομοκρατική επίθεση στο Charlie Hebdo. Παρά το γεγονός πως έχουμε εξαιρετικά μεγάλες διαφοροποιήσεις, υπάρχουν περισσότερα κοινά ανάμεσα στον χριστιανικό και στον ισλαμικό φονταμενταλισμό. Στη θρησκεία ως σύστημα σκέψης, οι αξίες είναι απόλυτα θεοκρατικές και το βασικό αίτημα είναι ο πλήρης σεβασμός του δόγματος και η απουσία κάθε αμφισβήτησης. Οποιαδήποτε άλλη οπτική που παρεκκλίνει αποτελεί «αίρεση» και άρα οφείλει να εξαλειφθεί διότι στα δόγματα δεν υφίστανται οι διαλογικές σχέσεις, παρά μόνο ο ολοκληρωτικός μονόλογος. Άρα έχουμε ένα ξεκάθαρο αίτημα εξαφάνισης του «άλλου», αντί εύρεσης λύσεων για συνύπαρξη.
Κάποιοι θα μιλήσουν αντίστοιχα για σεβασμό στο δικαίωμα της χριστιανικής πίστης, αλλά και στη μη διακωμώδηση των θείων. Νεωτερικότητα, όμως, δίχως αμφισβήτηση δεν νοείται. Ως δυτικές κοινωνίες έχουμε φτάσει στο σημείο να συζητάμε ελεύθερα και οι διαφωνίες να μην οδηγούν σε άσκηση βίας ή φρικιαστικές συνέπειες, πέρα του cancel culture που είναι μία άλλη κοινωνική παθογένεια.
Από την άλλη πλευρά, κανένας δεν έχει απαγορέψει σε κάποιον χριστιανό να ασκήσει το δικαίωμα της πίστης, να προσευχηθεί δημοσίως και να φέρει τα λατρευτικά σύμβολα σε κοινή θέα. Το ίδιο γίνεται και για τους μουσουλμάνους. Αντίθετα, αυτό το δικαίωμα για τις μειονότητες, δεν είναι εξασφαλισμένο. Ακόμη δεν υπάρχει ανοχή για δύο άτομα του ίδιου φύλου να κρατιούνται χέρι – χέρι και να φιλιούνται στον δρόμο χωρίς να δέχονται επιθέσεις.
Άρα το να συζητάμε για έναν δικαιωματισμό ομάδων που έχουν εδώ και αιώνες προνομιακό καθεστώς θυμίζει τις αστειότητες όσων αυτοθυματοποιούνται και αιτούνται την αναγκαιότητα για Straight και Family Pride.
Εδώ έχουμε και τη σκιαγράφηση του πρώτου ουσιαστικού λόγου που ενοχλεί τόσο πολύ η woke θέαση και αυτός είναι η στροφή του δημόσιου βλέμματος κάπου αλλού.
Ψυχαναλυτικά, αυτό μπορεί να γίνει κατανοητό συγκρίνοντάς το με το αίσθημα ενός παιδιού που έχει λάβει όλη την αγάπη του περίγυρου, όμως φτάνει η στιγμή που αυτή θα πρέπει να μοιραστεί. Ο φθόνος για τον άλλον αποδέκτη της αγάπης, το άλλο όνομα που ακούγεται, αλλά και η διακοπή του βλέμματος είναι μία σύντομη ματαίωση, ο πρώτος εγωτικός κόσμος που καταστρέφεται και το παιδί εξαναγκάζεται να ζήσει σε μία νέα πραγματικότητα.
Ο φόβος του «διαφορετικού άλλου»
Πέρα της κατάρριψης αυτού του πολιτισμικού straight χριστιανικού σολιψισμού, δηλαδή της κοσμοαντίληψης πως όλα επικεντρώνονται στο ίδιο το υποκείμενο, υπάρχει και η διάσταση της αδυναμίας.
Ο φόβος του «άλλου» βασίζεται στο γεγονός πως αποτελεί κάτι διαφορετικό και φέρνει ένα τέλος στη γνώση και τη δύναμη που διατίθεται από το υποκείμενο. Οι αλλαγές πάντα τρομάζουν και αυτός είναι ο λόγος που η καταστροφή της φόρμας σε αρκετούς προκαλεί άγχος, δυσφορία, εκνευρισμό και επιθετικότητα.
Για παράδειγμα, το σώμα εντός της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας και ειδικότερα εντός του drag show έχει μία ρευστότητα, καθώς δοκιμάζεται και μεταβάλλεται διαρκώς. Αυτό φυσικά μπορούμε να το δούμε και ανάμεσα στα αισθητικά πρότυπα που κυριαρχούν σε διαφορετικές γενιές και απορρίπτονται ακόμα και στους straight. Ας σκεφτούμε από πού πηγάζει το αίσθημα πως κάτι είναι γελοίο, ενώ για κάποια άλλη χρονική συγκυρία θεωρείται η αισθητική αποκορύφωση. Φαρδιά ρούχα, μεγάλα μουστάκια, παντελόνια καμπάνες με στρας, φαβορίτες, συγκεκριμένα κουρέματα, μπούκλες, ασφυχτικοί κορσέδες και πολλά άλλα που σήμερα έχουν γίνει μέρος μίας ειρωνικής ανάγνωσης μέσω του χιπστεριμού.
Σε έναν κόσμο όμως που χαρακτηρίζεται από την επιτάχυνση και την ανάγκη της συνεχόμενης επικαιροποίησης, η θέαση του woke είναι ένα απροσπέλαστο όριο το οποίο κάποιοι δεν θέλουν καν να το πλησιάσουν, λόγω του γεγονότος πως είναι λευκοί, cis ετεροφυλόφιλοι. Και καλά κάνουν, πρωτίστως όμως σε μία ανοιχτή και συμπεριληπτική κοινωνία δεν πρέπει να γινόμαστε εμπόδιο. Η αποδοχή, για να λειτουργήσει χρειάζεται τουλάχιστον δύο πλευρές ταγμένες σε αυτή.
Όσοι αντιδρούν και βγάζουν το «woke-όμετρο» στην πράξη διακατέχονται από τον φόβο της πολιτισμικής και ταυτοτικής αλλοίωσης. Παράλληλα όμως η άλλη πλευρά, λόγω του διαχρονικού αποκλεισμού και οδηγούμενη από την αναγκαία αυτοάμυνα, εντείνει την όποια διεκδίκηση για θέαση και το όλο πεδίο καταλήγει να είναι πολωμένο και κανείς να μην μπορεί να συνυπάρξει.
Η μοναδική λύση σε αυτό είναι η αναθεώρηση, κυρίως για τους φοβισμένους. Ο τρόπος για να επιτευχθεί αυτό είναι η ουσιαστική επικοινωνία και η βαθύτερη κατανόηση των «διαφορετικών άλλων».