Δεκάδες άτομα από την εγχώρια και διεθνή επιστημονική κοινότητα συμμετείχαν στο «Sarantaporos Science Week» του MedINA όχι μόνο για να σώσουν τον Αώο και την περιοχή, αλλά να δημιουργηθεί ένα νομικό πλαίσιο για την προστασία όλων των ποταμών της Ελλάδας και των οικοσυστημάτων τους.
Ο αετός πετούσε κάτι δεκάδες μέτρα πάνω από τα κεφάλια μας. Το ασημένιο jeep διέσχιζε το κατάφυτο πευκόδασος, λίγα μόλις χιλιόμετρα μακριά από τα σύνορα με την Αλβανία. Ακολουθούσαμε την πορεία του παραποτάμου του Σαρανταπόρου για να εντοπίσουμε εμπόδια και φραγμούς που πιθανόν να έχουν καταστροφικές συνέπειες στο οικοσύστημα και την βιοποικιλότητά του.
Ο λόγος; Είναι ένα θέμα που δεν έχει ανοίξει ακόμη στην Ελλάδα και είναι ένα ανεξερεύνητο πεδίο που θα συμβάλλει στην αντιμετώπιση και της κλιματικής κατάρρευσης. Διότι τα ποτάμια είναι από τα πιο απειλούμενα οικοσυστήματα παγκοσμίως. Μόνο στην Ευρώπη, οι ποταμοί κατακερματίζονται από 1 εκατομμύρια τεχνητά εμπόδια (κυρίως διευθετήσεις ποταμών και φράγματα). Συγκεκριμένα, από το 1970 έως σήμερα, οι πληθυσμοί των μεταναστευτικών ειδών ψαριών γλυκού νερού έχουν μειωθεί κατά 93%.
Για πρώτη φορά λοιπόν στην Ελλάδα, συγκεντρώθηκαν περίπου 100 επιστήμονες, επιστημόνισσες και λάτρεις των ποταμών και έκαναν έρευνα και καταγραφή της βιοποικιλότητας της περιοχής γύρω από τον Αώο, τον τελευταίο ποταμό ελεύθερης ροής στην Ευρώπη. Με τους χαρακτηρισμούς πρώτη και τελευταίο υπογραμμίζεται ακόμη πιο έντονα η σημαντικότητα του εγχειρήματος του «Sarantaporos Science Week».
Η βάση μας ήταν ένα από τα Μαστοροχώρια Κόνιτσας που στόλιζαν τις πλαγιές του Σμόλικα και του Γράμμου, η Βούρμπιανη, η γη του Τέλλου Άγρα και ένα από τα μεγαλύτερα εκ των πέτρινων οικισμών που φιλοτέχνησαν Ηπειρώτες μάστορες.
Για μία εβδομάδα, κατά την διάρκεια του «Sarantaporos Science Week», της πολυεπιστημονικής πρωτοβουλίας που διοργάνωσε το MedINA, το Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη Φύση και τον Άνθρωπο, δόθηκε ραντεβού κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα και όλα τα άτομα που συμμετείχαν αφοσιώθηκαν στην ανάδειξη της περιβαλλοντικής αξίας και της βιοποικιλότητας του ποταμού του Σαραντάπορου, καθώς και στην ενίσχυση των προσπαθειών για την προστασία και διατήρησή του. Διότι αποτελεί ένα από τα ελάχιστα μελετημένα τμήματα του ποτάμιου συστήματος του Αώου/Vjosa.
Ακολουθώντας μία από τις ομάδες που σκοπό είχε να καταγράψει τους πεπαλαιωμένους φραγμούς που εμποδίζουν την ελεύθερη ροή των παραποτάμων, βρεθήκαμε σε ένα γεφύρι δίπλα στο χωριό Πληκάτι.
Ο Φανοίκος Σακελλαράκης, Ειδικός Βιοποικιλότητας και Οικοσυστημάτων στο MedINA, ο οποίος διαχειρίζεται το έργο Mapstream, που φιλοδοξεί να καταγράψει το σύνολο των εμποδίων και φραγμών στη λεκάνη απορροής του Σαρανταπόρου, μας εξηγεί: «Στόχος μας είναι να έχουμε μια καλή εικόνα όλων των φραγμών και εμποδίων που υπάρχουν κατά μήκος του ποταμού, ώστε να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε μια βάση δεδομένων και να εξετάσουμε κάθε ένα από αυτά ξεχωριστά, καθώς και την δυνητική απομάκρυνση κάποιων εμποδίων, ώστε να έχουμε μια καλύτερη οικολογική κατάσταση τόσο για τον ίδιο τον ποταμό όσο και για τα διαφορετικά στοιχεία βιοποικιλότητας που εξυπηρετεί».
Από τον Μάιο του 2024, έχουν ολοκληρώσει τις εργασίες πεδίου στα πρώτα 120χλμ ροής του ποταμού και των παραποτάμων. Εξετάζοντας μόλις 4 λεκάνες απορροής, έχουν διαπιστώσει περισσότερες από 100 περιπτώσεις φραγμών. «Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα βρίσκεται κάτω από το χωριό του Ασημοχωρίου και αποτελεί ένα έργο αντιπλημμυρικής προστασίας, το οποίο δημιουργήθηκε σε ένα διαφορετικό χρόνο και διαφορετικό πλαίσιο, με άλλα οικολογικά χαρακτηριστικά της περιοχής και των τοπικών κοινοτήτων. Συνεπώς, με τα σημερινά δεδομένα, τα εργαλεία και τη μεθοδολογία, μπορούμε να σκεφτούμε και να δρομολογήσουμε αναλύσεις που θα μας οδηγήσουν στην απόφαση περί της χρησιμότητάς του σήμερα» συνεχίζει.
Μαζί μας βρίσκεται και ο Πέτρος Περράκης Κόλλιας, συνεργάτης Επικοινωνίας και Διαχείρισης του έργου, ο οποίος αφουγκράζεται την πλούσια ζωή και αξία της συγκεκριμένης περιοχής. «Εδώ βλέπουμε τεράστια ζωντάνια και αλληλεπιδράσεις και σχέσεις, από τις οποίες λείπει πάρα πολύ ο άνθρωπος. Αντίστοιχα, στην Αθήνα έχουμε το αντίστροφο, βλέπουμε μεγάλη παρουσία του ανθρώπου εις βάρος άλλων μορφών ζωής και διαφορετικού τύπου σχέσεων. Αυτές είναι οι διαμορφώσεις ζωής και θανάτου» σχολιάζει.
Με υπόβαθρο στις Περιβαλλοντικές Ανθρωπιστικές Επιστήμες, αλλά και στην Ιστορία και Φιλοσοφία της Επιστήμης, ο Πέτρος υποστηρίζει πως: «Είναι σημαντικό να σπάσουμε το δίπολο “φύση vs άνθρωπος” και να δημιουργήσουμε συνέχειες και φάσματα. Να φανταστούμε διαφορετικά. Γιατί το φαντασιακό μετατρέπεται σε πραγματικότητα».
Ο Σαραντάπορος και η ανεκτίμητη αξία του Science Week
Για την ιστορία, ο Σαραντάπορος είναι κύριος παραπόταμος του διασυνοριακού ποταμού Αώου/Vjosa που διασχίζει ανεμπόδιστα Ελλάδα και Αλβανία για 272 χιλιόμετρα. Η οικολογική του αξία αντικατοπτρίζεται στον πρόσφατο χαρακτηρισμό της λεκάνης απορροής του από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, ως Προστατευόμενου Τοπίου και Προστατευόμενου Φυσικού Σχηματισμού. Η προστασία του Σαραντάπορου όμως είναι κάθε άλλο παρά εξασφαλισμένη, δεδομένων των επερχόμενων απειλών, όπως τα σχέδια για εγκατάσταση δεκάδων μικρών υδροηλεκτρικών έργων σε όλη του την επικράτεια.
Το “Sarantaporos Science Week” είναι μια προσπάθεια να καλυφθούν τα κενά γνώσης του οικοσυστήματος του Σαρανταπόρου, καταγράφοντας όλες τις μορφές βιοποικιλότητας, μελετώντας φυσικές διεργασίες του ποταμού και επιπτώσεις των συνεχιζόμενων πιέσεων. Σκοπός είναι να διασφαλιστεί ότι το μοναδικό αυτό τοπίο θα τεθεί υπό πλήρη προστασία χωρίς συμβιβασμούς.
Έτσι, οι διάφορες επιστημονικές ομάδες μελετούν την ποιότητα του νερού και τα μικρά εντομάκια, μέχρι ψάρια, πουλιά, πεταλούδες, νυχτερίδες, θηλαστικά και οργανισμούς που διαβιούν μέσα στο ποτάμι.
Ενώνοντας τις δυνάμεις τους, διεθνείς και εγχώριοι ερευνητές κι ερευνήτριες κάθε πρωί ξυπνούσαν από νωρίς για να προβούν σε εκτεταμένη έρευνα πεδίου στον Αώο, εκπροσωπώντας ιδρύματα και οργανισμούς όπως τα Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Πανεπιστήμιο του Ίνσμπρουκ, Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Βιέννης, Πανεπιστήμιο Φυσικών Πόρων και Επιστημών της Ζωής της Βιέννης, Πανεπιστήμιο της Λιουμπλιάνας, Βιολογικός Σταθμός Λίμνης Neusiedl, Πανεπιστήμιο της Τριέρης κ.ά.
Ο χάρτης με τις πινέζες δίπλα στην πλατεία διευκόλυνε ώστε να ξέρουμε που βρίσκεται η κάθε επιστημονική ομάδα, αλλά καθιστά εμφανές και το γεγονός πως υπάρχει μια ζώνη η οποία προστατεύεται με προεδρικό διάταγμα, το Εθνικό Πάρκο Βόρειας Πίνδου, υπάρχει η περιοχή Natura 2000, η οποία έχει καθοριστεί από ευρωπαϊκή νομοθεσία –για την οποία η Ελλάδα τα τελευταία τουλάχιστον 10 χρόνια παίρνει πρόστιμα λόγω του ότι δεν υπάρχουν σχέδια διαχείρισης–, όμως υπάρχει και ένα τμήμα που ήταν το μόνο που δεν προστατευόταν και χαρακτηρίστηκε ως Προστατευόμενο Τοπίο και Προστατευόμενος Φυσικός Σχηματισμός μόλις τον Νοέμβριο του 2023. Από μία απλή ΚΥΑ, η οποία μπορεί να αλλάξει ανά πάσα στιγμή.
Τελικά, τα μικρά υδροηλεκτρικά (μας) κάνουν καλό;
Στην κεντρική μικροσκοπική πλατεία της Βούρμπιανης, κάτω από τον μεγάλο πλάτανο, ξεκίνησε η επιστημονική εβδομάδα, με τις πρώτες παρουσιάσεις για την γεωμορφολογία της περιοχής, καθώς επίσης και την παρέμβαση απο την Πρωτοβουλία ντόπιων για την αποτροπή εγκατάστασης Μικρών Υδροηλεκτρικών Έργων (ΜΥΗΕ) στον Σαραντάπορο.
Πριν λίγες μέρες, βγήκε η απόφαση του Υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας, η οποία συμπληρώνει το καθεστώς προστασίας του ποταμού Αώου και αναγνωρίζει τη σημασία του ως ποταμού ελεύθερης ροής. Συγκεκριμένα, η απόφαση αποκλείει την κατασκευή φραγμάτων, καθώς και τη χωροθέτηση υδροηλεκτρικών έργων και σταθμών όλων των κατηγοριών, συμπεριλαμβανομένων των Μικρών Υδροηλεκτρικών Έργων (ΜΥΗΕ), που αποτελούν τη μεγαλύτερη απειλή για την ελεύθερη επικοινωνία των νερών του ποταμού, την ιδιαίτερη οικολογική του αξία και υδρομορφολογική του ακεραιότητα. Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε ακόμη τι θα γίνει με τα ήδη υπάρχοντα φράγματα.
«Το παζλ προστασίας του Αώου συμπληρώνεται και η συγκυρία δεν θα μπορούσε να είναι καλύτερη για ένα ποτάμι σύμβολο. Την προηγούμενη εβδομάδα εγκρίθηκε ο νέος ευρωπαϊκός Νόμος για την Αποκατάσταση της Φύσης, που προβλέπει την απελευθέρωση των ποταμών από εμπόδια, φραγμούς και φράγματα με στόχο την αποκατάσταση 25.000 χιλιομέτρων μέχρι το 2030. Ο Αώος είναι ένας από τους τελευταίους ελεύθερους ποταμούς της Ευρώπης και με το νέο καθεστώς προστασίας πλέον υπάρχει και η θεσμική κατοχύρωση ότι θα παραμείνει έτσι», είχε δηλώσει η Ιόλη Χριστοπούλου, Διευθύντρια Πολιτικής και Συν-ιδρύτρια του Green Tank.
Εδώ και τουλάχιστον 20 χρόνια σε Ευρώπη και ΗΠΑ έχουν ξεκινήσει προσπάθειες για την αποκατάσταση κατακερματισμένων ποτάμιων οικοσυστημάτων, αφαιρώντας κατεστραμμένα φράγματα και τροποποιώντας άλλα ώστε να διευκολύνουν την οικολογική συνδεσιμότητα των νερών, αποδεικνύοντας πως τα ΜΥΗΕ δεν αποτελούν βιώσιμες πηγές ενέργειας.
Στον αντίποδα αυτών των πρακτικών βρίσκεται για ακόμη μια φορά η Ελλάδα, όπου ο κατακερματισμός των ποταμών εντείνεται με τον συνεχή σχεδιασμό και την εγκατάσταση νέων ΜΥΗΕ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο Αώος.
Στις πηγές του Αώου «κλέβουμε το νερό του»
Την επόμενη μέρα, επισκεπτόμαστε την τεχνητή λίμνη των πηγών Αώου. «Είμαστε στις πηγές του ποταμού Αώου, οι οποίες δυστυχώς έχουν αποκοπεί και δεν αποτελούν πλέον τις βασικές πηγές του ποταμού, γιατί έχει δημιουργηθεί ένα φράγμα που συγκρατεί όλο το νερό που θα έρρεε κανονικά στον Αώο και χρησιμοποιείται για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Μάλιστα, δεν επιστρέφει το νερό αυτό μετά την διαδικασία παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στη φυσική του κοίτη, αλλά ανακατευθύνεται σε μια άλλη λεκάνη απορροής, του ποταμού Αράχθου. Οπότε κλέβουμε εξ ολοκλήρου το νερό του Αώου» σημειώνει ο Δημήτρης Παπαγεωργίου, Υπεύθυνος Έργου & Τοπικός Συντονιστής στο ΜedINA.
Το ζήτημα για τον ίδιο είναι ότι «ενώ θα έπρεπε να υπάρχει οικολογική παροχή, απουσιάζει, δηλαδή ένα ποσοστό του νερού θα έπρεπε να επιτρέπεται να ρέει προς τη φυσική κοίτη του ποταμού, αλλά αυτό δεν γίνεται».
Τι εννοούμε με τον όρο ποταμός ελεύθερος ροής; «Είναι το ποτάμι εκείνο του οποίου τα νερά δεν βρίσκουν κάποιο εμπόδιο στη ροή του, δεν υπάρχουν φράγματα, δεν έχει καναλοποιηθεί, δεν έχει εγκιβωτιστεί. Είναι στη φυσική του κατάσταση, ένα άγριο ελεύθερο οικοσύστημα, το οποίο επιτελεί τις οικοσυστημικές του λειτουργίες, συντηρεί μεγάλες κοινότητες ζωής (ανθρώπινες, πανίδα και χλωρίδα)» αναφέρει ο Δημήτρης.
Περπατάμε πλέον μέσα στον Αώο και η Κωνσταντίνα Σπηλιοπούλου, Υπεύθυνη Πολιτικής Προγράμματος για το Νερό στο MedINA, συμπληρώνει: «Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα φράγματα στην Ελλάδα» και μας πληροφορεί ότι στον Σαραντάπορο «σχεδιάζονται να γίνουν περίπου 30 μικρά υδροηλεκτρικά έργα, τα οποία θέλουμε να δούμε πόσο θα επηρεάσουν την οικολογική κατάσταση και τη ροή του ποταμού».
Δύο διεθνείς ΜΚΟ, το Riverwatch και το EuroNatur, συντονίζουν την διεθνή εκστρατεία «Save the Blue Heart of Europe» η οποία στοχεύει στην προστασία των ποταμών υψηλής φυσικής αξίας στα Βαλκάνια, οι οποίοι απειλούνται από περισσότερα από 3.400 υδροηλεκτρικά έργα.
Ο project manager για το φρέσκο νερό του EuroNatur, Leonard Sonten, ήρθε μαζί με την ομάδα του στις πηγές του Αώου. «Ψάχνουμε να καταγράψουμε καινούργια είδη που διαβιούν στο ποτάμι, να ερευνήσουμε τυχόν κινδύνους, να επισκεφθούμε μερικά φράγματα και να μιλήσουμε με ντόπιους και επιστήμονες. Προσπαθούμε να εστιάσουμε στο πως θα βοηθήσουμε για να φτιαχτεί η κατάλληλη νομοθεσία ώστε αυτή η προστατευόμενη περιοχή να μπορεί να ενωθεί με το γειτονικό Εθνικό Πάρκο Vjosa προκειμένου να θεσπιστεί το πρώτο Διασυνοριακό Εθνικό Πάρκο Άγριου Ποταμού στην Ευρώπη, Αώος/Vjosa. Θα είναι το πρώτο στον κόσμο και θα έχει τεράστιο όφελος για την περιοχή και τον πλανήτη» λέει στο Estella.
«Συντονίζουμε ένα δίκτυο επιστημόνων, ειδικών της περιοχής, τοπικών αρχών, κυβερνήσεων και της ΕΕ, ώστε να αλλάξουμε το πως γίνεται η διαχείριση του νερού εδώ» συνεχίζει. «Στα χαρτιά, είναι Εθνικό Πάρκο από τον Μάρτιο του 2023, όμως τον Φεβρουάριο του 2024 άλλαξε ένας νόμος, οπότε μπορεί να κατασκευαστούν κρίσιμες υποδομές εντός του Εθνικού Πάρκου και είναι κρίμα. Είμαστε εδώ για να δείξουμε στον κόσμο γιατί πρέπει να προστατέψουμε την συγκεκριμένη περιοχή, καθώς και πόσο πολύτιμα είναι αυτά τα οικοσυστήματα».
Γιατί είναι σημαντικό να ρέεουν ελεύθερα τα ποτάμια μας;
«Η ελεύθερη ροή των ποταμών προστατεύει την βιοποικιλότητα, η οποία είναι ένας από τους κυριότερους παράγοντες ανθεκτικότητας απέναντι στην κλιματική κρίση. Η κλιματική αλλαγή είναι η μεγαλύτερη απειλή που αντιμετωπίζουμε στον κόσμο και αυτός είναι ένας τρόπος να προστατεύσουμε τις ζωές μας» προσθέτει ο Leonard Sonten.
Η Tara Sukic, project manager στον ίδιο οργανισμό που εργάζεται για την προστασία των ποταμών επισημαίνει: «Το μεγαλύτερό μου κίνητρο για να είμαι εδώ σήμερα είναι αφενός για να δείξω ότι οι επιστήμονες είναι πολύ cool, είναι rock stars, καθώς και να χρησιμοποιήσουμε τις πληροφορίες και τα δεδομένα για να συμβάλλουμε ώστε η ροή του ποταμού να συνδεθεί με την ευημερία. Κάθε ποταμός κουβαλά μαζί του τόσο μεγάλο πλούτο και κληρονομιά που πιστεύω ότι η Ελλάδα θα μπορεί να γιορτάζει και την φυσική της κληρονομιά».
Καθ’ όλη την διάρκεια του “Sarantaporos Science Week” στον Αώο ανάμεσα στις ομάδες που έκαναν έρευνα πεδίου υπήρχαν και κοινωνικοί επιστήμονες, οι οποίοι παρακολουθούν τις διαδικασίες που ακολουθούν οι υπόλοιπες επιστημονικές ομάδες, εξετάζοντας κατά πόσο, για παράδειγμα, λαμβάνεται υπόψιν η γνώμη των ντόπιων και ποιες μεθοδολογίες εφαρμόζονται.
Υπολογίζοντας το όφελος στο περιβάλλον μαζί με τον αντίκτυπο στην κοινωνία, η ελεύθερη ροή των ποταμών είναι καίριας σημασίας για την βιοποικιλότητα της περιοχής και το μέλλον του τόπου γενικότερα.
Τα ποτάμια ανέκαθεν αντικατόπτριζαν μια αδάμαστη ελευθερία. Θα τα αφήσουμε επιτέλους να ρέουν χωρίς εμπόδια;
Η Επιστημονική Εβδομάδα διοργανώθηκε από το MedINA σε συνεργασία με το EuroNatur, το RiverWatch,το EcoAlbania και το ΕΛΚΕΘΕ, στο πλαίσιο της εκστρατείας Save the Blue Heart of Europe.