Ο όρος «gaslight» άρχισε να εμφανίζεται στις καθημερινές συζητήσεις και σε πολλά άρθρα τα τελευταία χρόνια.
Τους τελευταίους μήνες όμως, ακούμε όλο και συχνότερα την έννοια «gaslighting» αναφερόμεν@ σε τοξικές συμπεριφορές σε μια σχέση. Τι σημαίνει, όμως, ο όρος αυτός; Ποια είναι τα προειδοποιητικά σημάδια; Σε ποιες καταστάσεις μπορεί να παρουσιαστεί; Τι είδους σημάδια αφήνει και πως μπορούν οι ειδικοί ψυχικής υγείας να συμβάλλουν θετικά στη θωράκιση του ατόμου; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα στα οποία το συγκεκριμένο άρθρο θα προσπαθήσει να απαντήσει.
«Gaslight» is like…
Η φράση «to gaslight» αναφέρεται στην προσπάθεια ενός ατόμου ή μιας ομάδας να «υπονομεύσει» την “πραγματικότητα” ενός άλλου ατόμου, θέτοντας υπό αμφισβήτηση τα γεγονότα, το περιβάλλον γύρω του ή/και τα συναισθήματά του. Σκοπός της συμπεριφοράς αυτής είναι ο/οι δέκτες του «gaslighting» να χειραγωγούνται ώστε να στρέφονται ενάντια στη γνωστική τους ικανότητα, στα συναισθήματά τους και στο ποιοι είναι ως άνθρωποι.
Πρόκειται για μια έννοια που δανείστηκε το όνομα της από το ομώνυμο θρίλερ («Gaslight», 1944) του σκηνοθέτη Τζορτζ Κιούκορ, όπου ο σύζυγος της πρωταγωνίστριας, για να καρπωθεί την περιουσία της, προσπαθεί να την βγάλει τρελή.
Gaslighting in…action!
Το «gaslighting», όπως είναι έκδηλο ήδη και από την παραπάνω σύντομη ανάλυση του όρου, αν δεν αναγνωριστεί και μείνει… κρυμμένο, μπορεί μακροπρόθεσμα να επηρεάσει, σε σημαντικότατο βαθμό, τη συναισθηματική, ψυχολογική και μερικές φορές, τη σωματική υγεία μας.
Συνοψίζει μια άκρως κακοποιητική μέθοδο, καθώς καλεί το άτομο να αμφισβητήσει τη μνήμη του, την κριτική του ικανότητα, την αντίληψη και τα αισθήματά του – την αξία της ύπαρξης του εν γένει. Μπορεί επίσης να αποτελέσει την αφορμή για εκδήλωση συμπτωμάτων κατάθλιψης, αγχώδους διαταραχής ή μετατραυματικού στρες.
Γι’ αυτό, αξίζει σε αυτό το σημείο να αφιερωθεί λίγος «χώρος» για τη σημείωση των προειδοποιητικών σημαδιών.
- Σκέφτεσαι πολλές φορές μέσα στην ημέρα: «Είμαι πολύ ευαίσθητος/η;»
- Συχνά αισθάνεσαι ως η/ο τρελ@ της σχέσης.
- Πάντα ζητάς συγγνώμη.
- Συχνά δικαιολογείς του άλλους.
- Ξέρεις ότι κάτι δεν πάει καλά αλλά, απλά δεν αντιλαμβάνεσαι τι.
- Αρχίζεις να λες ψέματα για να αποφύγεις τις υποτιμήσεις και τις αμφισβητήσεις της πραγματικότητας.
- Δυσκολεύεσαι να πάρεις απλές αποφάσεις.
- Αναρωτιέσαι αν αξίζεις.
- Έχεις συνηθίσει να ακούς φράσεις όπως: «Όλα στο μυαλό σου είναι», «Αντιδράς υπερβολικά/με υπερβολική ευαισθησία», «Σταμάτα να αντιδράς τόσο έντονα, λες και συνέβη κάτι ιδιαίτερο», «Συνεχώς δραματοποιείς τα πράγματα», κ.α.
Θυμήσου: Δεν είναι κάθε διαφωνία, η οποία μπορεί να περιέχει κάποια από τις παραπάνω εκφράσεις «gaslighting». Για να αποδώσουμε σε μια συμπεριφορά έναν ορισμό, χρειάζεται να περιγράφεται από συστηματικότητα. Να είναι δηλαδή ένα συμπεριφορικό μοτίβο).
Που, πως και γιατί;
Συνήθως παρουσιάζεται ως αμυντικός μηχανισμός που χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο από άτομα με ναρκισσιστική δομή προσωπικότητας, τα οποία επιθυμούν να παρουσιάζονται ως τέλεια στους ανθρώπους των πλαισίων που εντάσσονται. Έτσι, αντισταθμίζουν το αίσθημα ντροπής που τους διακατέχει. Τον φόβο δηλαδή ότι θα «αφανιστούν», εμπλέκοντας τον εαυτό τους σε σκληρές συμπεριφορές.
Μπορεί το «gaslighting» να είναι ο εκλεκτικός μηχανισμός άμυνας των νάρκισσων, ωστόσο δεν είναι μόνο αυτό. Ουσιαστικά, πρόκειται για μια μαθημένη συμπεριφορά, έναν τρόπο εκτροπής της ευθύνης και «κατάρριψης» του άλλου. Δεν είναι, μια συνθήκη που ανιχνεύεται μόνο στις συντροφικές σχέσεις, αλλά σε πολλαπλά πεδία, όπου ουσιαστικά διακυβεύεται η απόκτηση ή διατήρηση της δύναμης και του ελέγχου.
Συχνοί «gaslighters» μπορεί να είναι οι πολιτική αλλά και η υγεία. Στον τομέα της υγείας, πολλές φορές, τα συμπτώματα ενός ατόμου απορρίπτονται ή «μειώνονται» και ερμηνεύονται ως «ψυχολογικά» (π.χ. «δεν πονάς, νομίζεις ότι πονάς», «όλα είναι στο κεφάλι σου», «τα νεύρα της περιόδου φταίνε», κ.α.). Συχνά, μάλιστα, γυναίκες παρατηρούν ότι είναι πιο πιθανό τα προβλήματα υγείας τους να ερμηνευθούν μέσα από το βάρος ή την έλλειψη αυτοφροντίδας, γεγονός που όχι μόνο μπορεί να καθυστερήσει την αποτελεσματική θεραπεία, αλλά και διατηρεί τα έμφυλα στερεότυπα.
Let’s face it now
Στη διαδρομή προς την ανίχνευση της συμπεριφοράς και το σχεδιασμό ενός πλάνου αντιμετώπισης διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο η καθοδήγηση από τους/τις ειδικούς ψυχικής υγείας. Η ψυχοθεραπεία είναι εκείνη που θα βοηθήσει το άτομο να ανακτήσει την αξία της ύπαρξής του, μην αφήνοντας τα συστήματα γύρω του να παραβιάσουν τα όριά του, θέτοντας υπό αμφισβήτηση όσα πιστεύει, πράττει και αισθάνεται.
Επίτρεψε στον εαυτό σου, να φύγει από μια τέτοια συζήτηση ή ακόμη και τη σχέση, αν αυτό χρειαστεί. Είναι «ok» να πεις όχι στην τοξικότητα, ακόμα κι αν η πηγή αυτής είναι άτομα του στενού σου κύκλου ή ακόμη και της οικογένειας σας. Προσπάθησε να δώσεις περισσότερη έμφαση στα συναισθήματά σου και όχι στο τι είναι σωστό ή λάθος. Άλλωστε, δε μπορείς να ελέγξεις τη σκέψη ή τη γνώμη των άλλων.
Μην ξεχνάς ότι εμείς φτιάχνουμε την πραγματικότητά μας, όχι οι άλλοι για εμάς.
Mαίρη Μαθιουδάκη – Ψυχολόγος, Msc/Ειδικευόμενη Συστημική Ψυχοθεραπεύτρια