Στην Ελλάδα 27 φορές μεγαλύτερος ο αριθμός αυτοχειριών πίσω απ’ τα κάγκελα απ’ ό,τι στον γενικό πληθυσμό. Σε ακόμα πιο ευάλωτη θέση οι γυναίκες κρατούμενες για τις οποίες δεν υπάρχει εξειδικευμένη ψυχιατρική δομή.
Υπερπληθυσμός, πολύ κακές υλικές συνθήκες, έλλειψη υγιεινής, απουσία κατάλληλου προσωπικού, υψηλά επίπεδα βίας και εκφοβισμού μεταξύ των κρατουμένων, ανεπαρκής και ακατάλληλη ιατρική περίθαλψη. Αυτές είναι οι συνθήκες διαβίωσης των κρατουμένων στις ελληνικές φυλακές, οι οποίοι δεν στερούνται μόνο την ελευθερία τους, αλλά και τα υπόλοιπα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα.
Αυτά διαπίστωσε κλιμάκιο της Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (ΕΠΒ) του Συμβουλίου της Ευρώπης, κατά την επίσκεψή του στις φυλακές Κορυδαλλού και στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Κρατουμένων Κορυδαλλού, τον Νοέμβριο του 2022.
Οι φυλακές της χώρας έχουν καταλήξει να είναι χώροι τιμωρίας και εκδίκησης απέναντι στους κρατούμενους – και σίγουρα όχι μέσο σωφρονισμού. Αυτό αποδεικνύεται από τον φαύλο κύκλο στον οποίο παγιδεύονται πολλοί/ές αποφυλακισμένοι/ες που βρίσκονται στο κενό λόγω της απουσίας μέτρων για την κοινωνική επανένταξη, με αποτέλεσμα πολλές φορές να υποπίπτουν ξανά στην παραβατική συμπεριφορά που τους έστειλε στη φυλακή.
Έτσι, συντηρείται ο μύθος του «γεννημένου εγκληματία» και οι κυβερνήσεις διαχρονικά δεν αναλαμβάνουν την ευθύνη της αποτυχίας του σωφρονιστικού συστήματος της χώρας.
Δυστυχώς όμως, υπάρχουν κρατούμενοι/ες, οι οποίοι/ες δεν θα φτάσουν ποτέ στη στιγμή της αποφυλάκισης, αλλά θα αφήσουν την τελευταία τους πνοή μέσα στη φυλακή, αφαιρώντας οι ίδιοι/ες τη ζωή τους. Οι ειδικοί επιμένουν ότι οι συνθήκες κράτησης στις ελληνικές φυλακές συνθλίβουν την προσωπικότητα και εξοντώνουν ψυχικά και σωματικά το άτομο.
Στο εγχειρίδιο με τίτλο «Αυτοκτονία στη φυλακή, πώς θα την προλάβω;» της Όλγας Θεμελή, αναπληρώτριας καθηγήτριας Εγκληματολογικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, αναφέρεται ότι «η αυτοκτονία είναι η ύστατη κραυγή απόγνωσης για όλα όσα συντελούνται κατά τη διάρκεια της φυλάκισης… Οι περισσότεροι αυτόχειρες δεν έχουν αποφασίσει τελειωτικά να πεθάνουν. Αναζητούν απεγνωσμένα βοήθεια. Το προσωπικό της φυλακής μπορεί να ακούσει, να παρέμβει, να αμβλύνει την απόγνωση, να τονώσει την ελπίδα, να σώσει μία ζωή», τονίζει η κ. Θεμελή στο επιστημονικό εγχειρίδιο που συνέταξε και έχει χρησιμοποιηθεί ως ύλη σε εκπαιδευτικά σεμινάρια για το προσωπικό των φυλακών.
Για να έχουμε μια εικόνα του μεγέθους του προβλήματος, αρκεί να πούμε ότι η αυτοκτονία στη φυλακή αποτελεί τη συχνότερη αιτία θανάτου, σύμφωνα με μελέτες που έγιναν σε 24 χώρες υψηλού εισοδήματος. Εκτός φυλακής, η αυτοκτονία κατέχει τη 10η θέση στις αιτίες θανάτου. Ο δείκτης αυτοκτονιών στις φυλακές είναι 4-11% μεγαλύτερος σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό.
Μάλιστα, στους υπόδικους τα ποσοστά αυτοκτονίας είναι σημαντικά υψηλότερα από τους υπόλοιπους κρατούμενους, καθώς το 40% των αυτοκτονιών καταγράφεται μέσα στην πρώτη εβδομάδα κράτησης.
Στην Ελλάδα παρατηρείται μία ακόμα πρωτοτυπία: τα στοιχεία για τις αυτοκτονίες των κρατουμένων είναι διαχρονικά εξαιρετικά ελλιπή και δεν υπάρχει καμία επίσημη καταγραφή των αποπειρών αυτοκτονίας και των περιστατικών σοβαρών αυτοτραυματισμών.
Σύμφωνα με την έρευνα της Όλγας Θεμελή, στο σύνολο των καταστημάτων κράτησης της χώρας, το χρονικό διάστημα 1977-2000, ο δείκτης αυτοκτονιών ήταν 110 άτομα ανά 100.000 κρατουμένους, την ώρα που στον γενικό πληθυσμό, ο δείκτης αυτοκτονιών ήταν 3,68 ανά 100.000 άτομα.
Ωστόσο, ο πραγματικός αριθμός των αυτόχειρων κρατούμενων αλλά και όσων έχουν αποπειραθεί να αυτοκτονήσουν εκτιμάται ότι είναι πολύ υψηλότερος απ’ ό,τι δείχνουν τα επίσημα καταγεγραμμένα στοιχεία.
Οι γυναίκες κρατούμενες, διαχρονικά, βρίσκονται σε ακόμα πιο ευάλωτη θέση από τους άνδρες, κυρίως για δύο λόγους:
– Είναι συνήθως γεωγραφικά απομονωμένες από την οικογένειά τους, καθώς σε ελάχιστες φυλακές της χώρας υπάρχει γυναικεία πτέρυγα. Πολύ συχνά, οι οικογένειές τους δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να τις επισκεφθούν, με αποτέλεσμα οι κρατούμενες να βιώνουν τεράστια ψυχολογική επιβάρυνση.
– Υφίστανται πολύ σημαντική διάκριση, καθώς δεν υπάρχει και δεν υπήρξε ποτέ εξειδικευμένη ψυχιατρική δομή για τις κρατούμενες. Ψυχικά πάσχουσες γυναίκες παραμένουν στις φυλακές, υπό αντίξοες συνθήκες, χωρίς να λαμβάνουν την κατάλληλη ψυχιατρική φροντίδα. Όταν διακομίζονται με ιατρική εντολή στο ψυχιατρείο, δεν κρατούνται περισσότερο από μερικές ώρες ή λίγες ημέρες. Είναι αυτονόητο ότι με αυτόν τον τρόπο δεν λαμβάνουν την κατάλληλη θεραπεία για σοβαρές ψυχικές διαταραχές, με αποτέλεσμα να αυξάνεται κατακόρυφα ο κίνδυνος αυτοχειρίας.
Αυτό το κενό επιχειρούν να καλύψουν πρωτοβουλίες όπως αυτή της ΚΛΙΜΑΚΑΣ, μη κερδοσκοπικού – μη κυβερνητικού οργανισμού για την αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού, η οποία περιλάμβανε την παροχή υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής και ψυχιατρικής υποστήριξης σε κρατούμενες των γυναικείων φυλακών του Ελαιώνα Θήβας, μέσω τηλεψυχιατρικής και φυσικών επισκέψεων. Από τις συνεντεύξεις των συντονιστών με τις κρατούμενες προέκυψαν πολύ σημαντικά στοιχεία, ενδεικτικά των βάναυσων συνθηκών που αντιμετωπίζουν οι έγκλειστες γυναίκες.
Μάλιστα, το 45% των ωφελούμενων του προγράμματος (285 κρατούμενες 14 έως 65 ετών) έχει κάνει απόπειρα αυτοκτονίας τουλάχιστον μία φόρα στη ζωή του, εντός ή εκτός του πλαισίου της φυλακής.
Στιγμιότυπο από τις φυλακές Κορυδαλλού. (EUROKINISSI/ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΝΤΑΡΙΝΗΣ)
Οι κρατούμενες, επίσης, μίλησαν για τις κακές συνθήκες διαβίωσης μέσα στα κελιά, την απόλυτη στέρηση της ιδιωτικότητας, τον ρατσισμό που δέχονται για την καταγωγή τους όσες δεν είναι Ελληνίδες, καθώς και το τεράστιο πρόβλημα του «νεκρού» χρόνου. Όπως γράφουν οι συντονιστές του προγράμματος της ΚΛΙΜΑΚΑΣ στο εγχειρίδιο: «συχνά, η έντονη απαίτηση για χορήγηση ηρεμιστικών φαρμάκων αποτελεί έκφραση της αναζήτησης διεξόδου από τον άπλετο χρόνο που προσφέρει ο εγκλεισμός».
Επιπρόσθετα, όπως διαπίστωσαν οι συντονιστές, δεν υπάρχει μέριμνα για την ένταξη των κρατουμένων με σοβαρές ψυχικές διαταραχές σε θεραπευτικές δομές, αλλά αντίθετα «ένας σημαντικός αριθμός ψυχικά πασχόντων κρατείται σε ακατάλληλες συνθήκες εντός των φυλακών, χωρίς να λαμβάνει την κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή, διατρέχοντας συχνά αυξημένο κίνδυνο για αυτοκτονία και επιβαρύνοντας το σωφρονιστικό προσωπικό (το οποίο δεν διαθέτει τις κατάλληλες γνώσεις), καθώς και τις υπόλοιπες γυναίκες με τις οποίες συμβιώνει».
Επίσης, σημαντικό στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι το 51% του δείγματος γυναικών κρατουμένων που εξέτασε η ΚΛΙΜΑΚΑ έχει ξαναμπεί από μία έως πέντε φορές στη φυλακή, γεγονός που σχετίζεται με τα ελλιπή μέτρα για την επανένταξη των φυλακισμένων.
Σύμφωνα με τα συνολικότερα στοιχεία του Δικτύου Στήριξης Φυλακισμένων και Αποφυλακισμένων Γυναικών, οι 70 στους 100 αποφυλακισμένους θα επιστρέψουν στη φυλακή.
ΦΥΛΑΚΕΣ ΩΡΩΠΟΥ. Παρασκευή 21 Απριλίου 2023 (ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΝΤΑΡΙΝΗΣ / EUROKINISSI)
Παραδείγματα σωφρονιστικών συστημάτων άλλων χωρών μας δείχνουν ότι ένας εναλλακτικός δρόμος είναι εφικτός. Το 2007, η Νορβηγία έκανε μια μεταρρυθμιστική τομή με απτά αποτελέσματα, πετυχαίνοντας τον ουσιαστικό σωφρονισμό των κρατουμένων: «Δεν είναι εύκολο να στερείς σε κάποιον την ελευθερία του. Στη Νορβηγία η ποινή είναι ότι στερείς την ελευθερία σε κάποιον. Όλα τα άλλα δικαιώματα παραμένουν», αναφέρει στο BBC ο Are Hoidal, διευθυντής των φυλακών υψίστης ασφαλείας του Halden.
Απ’ όταν η χώρα υιοθέτησε αυτή τη νέα στρατηγική, το ποσοστό υποτροπής σε νέα αδικήματα, από 60-70% που ήταν πριν την αλλαγή του συστήματος, μειώθηκε στο μόλις 20% στα δύο χρόνια και 25% στα πέντε χρόνια από την αποφυλάκιση.
«Αρχίζουμε να οργανώνουμε την αποφυλάκισή τους από την πρώτη μέρα που θα φτάσουν εδώ», τονίζει ο διευθυντής των φυλακών του Halden και εξηγεί αυτό που μόνο αυτονόητο δεν είναι για τα σωφρονιστικά συστήματα χωρών όπως η Ελλάδα: «Οι κρατούμενοι μπορούν να ψηφίσουν, μπορούν να έχουν πρόσβαση στο σχολείο, το σύστημα υγείας. Έχουν τα ίδια δικαιώματα με τον οποιοδήποτε Νορβηγό πολίτη. Γιατί οι κρατούμενοι είναι άνθρωποι. Έχουν κάνει κάτι κακό, πρέπει να τιμωρηθούν, αλλά παραμένουν ανθρώπινα όντα», καταλήγει.