Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Τέχνης, μιλήσαμε με την ιδρύτρια της γκαλερί MISC, για το πόσο δύσκολο είναι να ασχολείσαι με την τέχνη σήμερα και πώς σε αντιμετωπίζουν ως γυναίκα στο χώρο της τέχνης.
Από τα βάθη της ιστορίας, τις Guerrilla Girls, την ακτιβιστική φεμινιστική ομάδα που δημιουργήθηκε το 1985 και το περίφημο installation “Do women have to be naked to get into the Met. Museum?”, μέχρι τις νέες σπουδάστριες της Καλών Τεχνών, των δραματικών σχολών, των νέων γυναικών, επιμελητριών που ανοίγουν τις δικές τους γκαλερί, το βίωμα των γυναικών καλλιτεχνών μένει το ίδιο.
Τα στοιχεία το επιβεβαιώνουν. Τρία από τα πιο επισκέψιμα μουσεία στον κόσμο, το Βρετανικό Μουσείο (ιδρύθηκε το 1753), το Λούβρο (ιδρύθηκε το 1793) και το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης (ιδρύθηκε το 1870) δεν είχαν ποτέ γυναίκα διευθύντρια. Μόλις το 24% των 27.000 καλλιτεχνών που παρουσιάστηκαν σε εκθέσεις τέχνης το 2018 ήταν γυναίκες, σύμφωνα με έρευνα του Art Market.
Μιλήσαμε με τη Σύλβια Σαχίνη, ιδρύτρια της γκαλερί MISC και φωτογράφο, για όλα τα παραπάνω.
Από το 2021, ίδρυσες και «τρέχεις» την MISC. Πόσο δύσκολο είναι να διαχειρίζεσαι μια γκαλερί σήμερα;
Σου έχει τύχει ποτέ να βγάλεις βόλτα έναν σκύλο και αυτός να ξεφύγει από σένα και να αρχίζει να τρέχει; Πρέπει να τον ακολουθήσεις αργά, γιατί αν τρέξεις τότε θα συνεχίσει να τρέχει σαν να είναι παιχνίδι. Καθώς τον παρατηρείς να διασκεδάζει, ενώ εσύ έχεις τρελαθεί στην αγωνία και σκέφτεσαι “Γιατί το κάνω πάλι αυτό;”. Αλλά εν πάση περιπτώσει συνεχίζεις στρατηγικά να πηγαίνεις προς το μέρος του μέχρι που τελικά τον πιάνεις και του ξαναβάζεις το λουρί και σε κοιτάει με αυτά τα μεγάλα μάτια ενώ εσύ λες κάτι σαν: “Μην το ξανακάνεις αυτό! Θα μπορούσε να σε χτυπήσει αυτοκίνητο!”.
Από το πουθενά νιώθεις μια ανεξήγητη ορμή αγάπης προς αυτό το χαζούλικο πλάσμα, γιατί έτσι. Έτσι κάπως αισθάνομαι με τη MISC. Παίζεις διαρκώς το παιχνίδι και πρέπει να είσαι τόσο υπομονετική με τα πάντα, γιατί τίποτα δεν συμβαίνει από τη μια μέρα στην άλλη, ή ακόμα και από τη μια χρονιά στην άλλη. Μερικές φορές κοιτάς το όλο εγχείρημα και αναρωτιέσαι για ποιον και γιατί το κάνεις.
Μετά έχεις μια νέα έκθεση ή εκδίδεις ένα νέο βιβλίο και όλα συγχρονίζονται και είναι πάλι φανταστικά. Αισθάνεσαι αυτή τη φλόγα της αγάπης ή του έρωτα. Θυμάσαι γιατί ξεκίνησες αυτό το πράγμα εξ αρχής. Έτσι πάει, ίσως για πάντα. Αλλά εννοείται θα ήθελα να αναφέρω την γενναιόδωρη, με αμέτρητους τρόπους, υποστήριξη, από την πρώτη στιγμή που ξεκίνησα τη γκαλερί, που είχα από τους δύο βασικούς μου συνεργάτες, τον Μάνο Τζαβολάκη – που έφτιαξε όλη την visual ταυτότητα της MISC -ανάμεσα σε όλα τα άλλα- και τον Νικόλα Βεντουράκη που είναι ο καλύτερος σύμβουλος.
Παρεμπιπτόντως, αφού ξεκινήσαμε με μια συζήτηση για σκύλους –σε περίπτωση που κάποιος ψάχνει το παντοτινό του χνουδωτό φίλο– είμαστε ανάδοχο σπίτι για σκύλους και γάτες υποστηρίζοντας το Φιλοζωικό Σωματείο Kyma Strays σε τακτική βάση, αλλά φυσικά όταν είναι εφικτό και άλλα καταφύγια, ανά διαστήματα θα τα δείτε να κυκλοφορούν στα social media μας ή να τα έχω μαζί μου σε εγκαίνια και διάφορες εικαστικές δράσεις.
Θέλεις να συμβάλλεις στις «οριζόντιες σχέσεις που γεφυρώνουν ανθρώπους και δίκτυα από διαφορετικούς τομείς και επαγγέλματα, καθώς και από διαφορετικά φύλα, εθνικότητες, τάξεις και ενδιαφέροντα». Πόσο εύκολο είναι αυτό το εγχείρημα;
Το εγχείρημα αυτό σίγουρα παρουσιάζει προκλήσεις, αλλά και ευκαιρίες. Ενώ η έννοια των οριζόντιων πρακτικών είναι εγγενώς πολύπλοκη, ο δυνητικός αντίκτυπος και η αξία της προώθησης τέτοιων συνδέσεων είναι σημαντικός. Η επιτυχία εξαρτάται από την καλλιέργεια αμοιβαίας κατανόησης, σεβασμού και συνεργασίας μεταξύ των συμμετεχόντων.
Η επίτευξη αυτού του στόχου απαιτεί προσεκτική αντιμετώπιση των πολιτισμικών διαφορών, αποτελεσματικές στρατηγικές επικοινωνίας και δέσμευση για συμμετοχικότητα, αλλά προπάντων απαιτεί να είσαι ανοιχτός και να σέβεσαι αυτό που δεν είσαι και αυτό που μπορεί να μην κατανοείς. Αν και το έργο μπορεί να μην είναι εύκολο, η δυνατότητα ουσιαστικής δέσμευσης, καινοτομίας και συλλογικής δράσης το καθιστά μια αξιόλογη προσπάθεια.
Μεγαλώνοντας ανάμεσα σε διαφορετικές κουλτούρες, αλλά χωρίς να νιώθω ή να ανήκω πραγματικά σε καμία από τις δύο, μου αποκαλύφθηκε από νωρίς η σημασία του να χτίζω γέφυρες μεταξύ των πολιτισμών, των ατόμων, ακόμη και των γονιών μου. Γιατί αυτός ήταν ο μόνος τρόπος για να επιβιώσω -τουλάχιστον στην αρχή- και στη συνέχεια να εξελιχθώ σε ένα περιβάλλον όπου η ποικιλομορφία και η διαφορετικότητα δεν είναι απλώς ένας στόχος, αλλά μια καθημερινή πραγματικότητα.
Ποιες είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις στον χώρο της τέχνης σήμερα;
Η αφετηρία όλων των προκλήσεων και προβλημάτων στην τέχνη είναι η μόνιμη έλλειψη πόρων και υποδομών που να στηρίζουν (οικονομικά και όχι μόνο) εικαστικές δράσεις ή έστω ανεξάρτητους καλλιτέχνες. Από εκεί και έπειτα η λίστα με τις προκλήσεις μπορεί να πάρει μερικές ώρες.
Αν πρόκειται να φιλοξενήσω τα έργα ενός άντρα, πρέπει να είναι σε θέση να κοιτάξει μέσα του.
Είναι πάντα μια πρόκληση. Αν δεν είσαι ένας από τους μεγάλους «παίκτες», πρέπει να παλέψεις για τα πάντα. Χρηματοδότηση, προσοχή, χρόνο, το δικαίωμα να σε παίρνουν στα σοβαρά. Μιλώντας με άλλες γκαλερί στην Ευρώπη, είναι εύκολο να έχεις την αίσθηση ότι η σύγχρονη καλλιτεχνική σκηνή συρρικνώνεται αργά λόγω της αύξησης των ενοικίων, της μικρής υποστήριξης από τις κυβερνήσεις και ούτω καθεξής. Ακόμη και τα μεγάλα πολιτιστικά ιδρύματα, είναι πιο πιθανό να πάρουν κάτι για τον εαυτό τους αντί να το διαμοιράσουν, επειδή φοβούνται επίσης ότι θα εξαφανιστούν ή θα περιοριστούν. Μάλλον ποτέ δεν είσαι πολύ μεγάλος για να αποτύχεις.
Το θέμα είναι ότι όσο περισσότερο ακούω για συναδέλφους που κλείνουν τις γκαλερί τους ή καλλιτέχνες που πουλάνε τον εξοπλισμό τους, τόσο περισσότερο θέλω να συνεχίσω. Δεν μπορείς απλά να τα παρατήσεις και να πεις “εντάξει, όχι άλλη τέχνη”, τουλάχιστον όχι άλλη τέχνη με μια λαϊκή ή αναρχική ή μικρότερης κλίμακας αισθητική. Αν κλείσουν όλες οι ανεξάρτητες γκαλερί, οι συλλογικοί καλλιτεχνικοί χώροι και οι μη κερδοσκοπικοί οργανισμοί, τότε αυτό που μένει είναι μια εμπορική σκηνή που είναι απρόσιτη για τους περισσότερους –και δεν αναφέρομαι μόνο στο κόστος.
Ως επιμελήτρια, έχεις στο νου σου να επιλέγεις έργα και καλλιτέχνιδες, ώστε να υπάρχει ισορροπία στην εκπροσώπηση και συμπερίληψη των φύλων;
Δεν είμαι υπέρ της ισορροπίας. Δεν είναι για μένα ένα θέμα στο οποίο εστιάζω. Μέχρι στιγμής, περίπου το 85% των καλλιτεχνών που έχω εκθέσει στο MISC είναι γυναίκες. Το έκανα αυτό από πρόθεση; Κατά κάποιον τρόπο, αλλά όχι επειδή προσπαθώ να αποκαταστήσω μια ισορροπία. Απλώς βαρέθηκα τους άνδρες (χεχε), αυτό είναι όλο. Είμαι σε παρατεταμένες ανοιξιάτικες διακοπές από αυτούς, μπορείτε να πείτε. Αν πρόκειται να φιλοξενήσω τα έργα ενός άντρα, πρέπει να είναι σε θέση να κοιτάξει μέσα του και να προσφέρει κάτι διαφορετικό από αυτό που συνήθως βλέπουμε και ακούμε.
Φωτογραφία: Κατερίνα Παπαγεωργίου
Ακριβώς όπως οι γυναίκες συζητούν και αμφισβητούν συνεχώς το τι σημαίνει θηλυκότητα και φεμινισμός, οι άνδρες πρέπει να μπουν σε διάλογο με το θηλυκό και να ρίξουν μια κριτική ματιά στον ανδρισμό. Ένα καλό παράδειγμα: Τον περασμένο μήνα, το MISC εγκαινίασε την πρώτη ατομική του έκθεση από έναν άνδρα καλλιτέχνη, τον Florent Frizet, με τίτλο (χα χα) Spring Break, η οποία πραγματεύεται τη διαθεματικότητα σε σχέση με το φύλο και το ανθρώπινο σώμα ως συνέχεια αρσενικού/θηλυκού. Αυτό είναι το είδος του πράγματος που ψάχνω πολύ περισσότερο από το να κρατάω μια φανταστική κλίμακα φύλου ισορροπημένη.
Πώς αισθάνεσαι ως γυναίκα στον χώρο των τεχνών; Έχεις συναντήσει τον σεξισμό ή κάποια έμφυλη διάκριση;
Δεν θα πω κάθε μέρα, αλλά ναι, φυσικά και το έχω κάνει. Από τότε που ήμουν φωτογράφος μέχρι όταν δουλεύω σε νέα έργα με άνδρες, είναι πάντα εκεί. Όταν δουλεύεις με άντρες καλλιτέχνες, είναι σαν να περιμένουν να κάνεις ένα λάθος. Θέλουν να πετύχεις, γιατί αυτό είναι προς το συμφέρον τους, αλλά πάντα υπάρχει μια χρυσή τομή αν κάτι πάει στραβά, γιατί τότε μπορούν να δείξουν με το δάχτυλο και να πουν «βλέπεις, τα κάναμε σκατά, βασικά, επειδή είσαι γυναίκα. Ανέλαβες περισσότερα από όσα μπορείς να διαχειριστείς».
Δεν το έχεις αυτό με τις γυναίκες, τουλάχιστον όχι με αυτόν τον τρόπο. Αυτό το συναίσθημα έχω ακόμα και όταν διαβάζω μερικές φορές emails από άντρες, που μου θυμίζουν πράγματα που δεν έχω κάνει ακόμα ή υποσχέσεις που πρέπει να τηρήσω –σαν να είναι το μόνο εγώ στο δωμάτιο που αντιμετωπίζω αυτή τη στιγμή (δεν είναι). Αλλά το θέμα είναι ότι δεν μπορούν να το κάνουν χωρίς εσένα, γιατί εσύ είσαι ο γκαλερίστας. Εσύ έχεις τον τελικό λόγο για το τι πάει και τι όχι. Τα μικρά αγόρια απλά πρέπει να το αντιμετωπίσουν αυτό.
Γιατί είναι περισσότερες οι γυναίκες που «τρέχουν» γκαλερί στην Αθήνα;
Απλό. Επειδή έχουμε τα κότσια να το κάνουμε. Χα. Ξέρετε τι σημαίνει να διευθύνεις μια γκαλερί ως γυναίκα; Πρέπει να είσαι καλή και έτοιμη σε όλα. Πρώτον, ελέγχεις τον εγωισμό σου στην πόρτα, γιατί θα πρέπει να προσέχεις τόσους πολλούς εύθραυστους εγωισμούς άλλων ανθρώπων που δεν υπάρχει χώρος γι’ αυτόν. Πρέπει να είσαι μητρική, προστατευτική, επιθετική, με κατανόηση, αμείλικτη και συγκεντρωμένη ταυτόχρονα.
Πρέπει να εργάζεσαι δώδεκα ώρες την ημέρα. Πρέπει να κάνεις όλα τα μη σέξι διοικητικά πράγματα. Βασικά, έχεις αναλάβει εκατό πράγματα μαζί και πρέπει να έχεις το νου σου σε κάθε ένα από αυτά, γιατί αν πέσει ένα, τότε πάει ντόμινο η αντίδραση. Γιατί να υπογράψεις για κάτι τέτοιο, αν μπορείς αντ’ αυτού να νοικιάσεις ένα στούντιο κάπου και να φτιάξεις τα έργα σου και μετά να ζητήσεις από μια γκαλερίστα να σε επισκεφτεί για να της δείξεις πόσο σπουδαίος είσαι;
Πολλοί άντρες έχουν ανάγκη από τα φώτα της δημοσιότητας. Ως γκαλερίστας, βρίσκεσαι στη σκιά, γιατί εκεί είναι η δουλειά. Και πρέπει να είσαι εντάξει με αυτό, αν πρόκειται να παραμείνεις στο χώρο.
Η σύγχρονη τέχνη βλέπεις να αγκαλιάζει το φεμινισμό και τα δικαιώματα των γυναικών;
Φυσικά. Δες καλλιτέχνιδες όπως η Alix Marie, η οποία αμφισβητεί τις αντιλήψεις μας για τα σώματα, τόσο των γυναικών όσο και των ανδρών, ή Έλληνίδες επιμελήτριες όπως η Κατερίνα Γρέγου, η οποία μόλις εγκαινίασε ένα ετήσιο πρόγραμμα με επίκεντρο γυναίκες καλλιτέχνιδες στο ΕΜΣΤ.
Μια φορά σε μια έκθεσή μου, ένας άνδρας καλλιτέχνης μου είπε ότι είχε κουραστεί να βλέπει τόσο συχνά σε έργα αίμα περιόδου να χρησιμοποιείται ως “μπογιά” σε εκθέσεις γυναικών. Το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι να γελάς με τέτοιου είδους πράγματα, αλλιώς θα χάσεις το μυαλό σου. Τον ρώτησα αν τουλάχιστον τώρα συνειδητοποίησε ότι η περίοδος είναι γεγονός. Αλλά αυτό ακριβώς είναι το θέμα, το έχει βαρεθεί. Ωραία. Αυτό σημαίνει ότι είναι στο επίκεντρο της δημοσιότητας.
Είσαι και φωτογράφος, έχεις εντοπίσει αντίστοιχη αλλαγή προς πιο φεμινιστικές προσεγγίσεις στις φωτογραφικές εκθέσεις;
Θα σου πω μια ιστορία: όταν ήμουν φωτογράφος, ήμουν σε μια δουλειά και ετοίμαζα το setting, όταν με πλησίασε ένας τύπος, με κοίταξε από πάνω μέχρι κάτω, κατασκόπευσε τη φωτογραφική μου μηχανή και είπε: “Γιατί προσπαθείς να γίνεις φωτογράφος; Αυτή η φωτογραφική μηχανή είναι πολύ μεγάλη για σένα, δεν νομίζεις;”. Ήταν ξεκάθαρο αυτό που μου έλεγε: άσε τις φωτογραφίες στους άντρες, κοριτσάκι. Και αυτό συνέβαινε όταν δούλευα για αυτά τα μεγάλα περιοδικά και τους μεγάλους πελάτες. Ακόμα και όταν είσαι σε ανοδική πορεία, υπάρχει κάποιος εκεί για να προσπαθήσει να σε μειώσει.
Τα τελευταία χρόνια έχει υπάρξει μια μεγάλη στροφή, νομίζω, στο να αγκαλιάζονται οι γυναίκες φωτογράφοι και τα φεμινιστικά θέματα στις εκθέσεις. Πέρυσι επιμελήθηκα μια έκθεση στο MISC με τίτλο “effimisms”, όπου εξετάσαμε την επί δεκαετίες χρήση των γυναικείων σωμάτων στα μέσα μαζικής ενημέρωσης και στο μάρκετινγκ για να στηρίξουμε την εμπορευματοποίηση. Το αντιπαραβάλαμε, επίσης, με την πρόσφατη ανάδυση του γυναικείου σώματος ως παράγοντα της δικής μας απελευθέρωσης από το ίδιο σύστημα.
Νομίζω ότι αυτό είναι που βλέπουμε όλο και περισσότερο στη φωτογραφία σήμερα. Υπάρχει ακόμα αυτή η υποβόσκουσα κριτική από κάποιες γωνίες -άσε κάτω τη φωτογραφική μηχανή, κοριτσάκι- ακόμα κι αν οι άνδρες είναι λιγότερο πιθανό να το πουν δυνατά, αλλά εμείς κάνουμε τη δουλειά και επιβάλλουμε να γίνουν αυτές οι συζητήσεις. Όλα συνδέονται: περισσότερες γυναίκες γκαλερίστες, περισσότερες γυναίκες επιμελήτριες, περισσότερες γυναίκες φωτογράφοι.
Σε αυτές τις προσωπικές στιγμές, μετά από ένα opening, όταν αναπαράγεις τα σχόλια που άκουσες ή σου είπαν, μπορείς πραγματικά να εκτιμήσεις την πρόοδο που κάνεις εκεί. Ποτέ όμως δεν είναι τόσο γρήγορη όσο ελπίζουμε. Παρόλα αυτά, τα πράγματα αλλάζουν.