Η είδηση ότι η Λολίτα του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ είναι απαγορευμένη στο Ιράν, δεν κάνει σε κανέναν εντύπωση.
Ούτε το γεγονός ότι, ακόμα και σήμερα, ο Μικρός Πρίγκιπας του Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ κυκλοφορεί διασκευασμένος στην τουρκική έκδοσή του, λόγω της εμφάνισης ενός Τούρκου επιστήμονα με φέσι σε δύο σελίδες του βιβλίου. Αυτές οι πρακτικές είναι σχεδόν αναμενόμενες –και ορθώς καταδικαστέες– στην οριενταλιστική προσέγγιση που έχουμε για τις χώρες της Μέσης Ανατολής.
Τι συμβαίνει, όμως, όταν παρόμοιου τύπου απαγορεύσεις εφαρμόζονται στη Δύση που, ως γνωστόν, (θέλει να) είναι η παγκόσμια μήτρα της ελευθερίας του λόγου και της ανεμπόδιστης κυκλοφορίας ιδεών;
Γρήγορα, ένα σύννεφο να πέσουμε
Το 2023, ήταν η χρονιά με τις περισσότερες προσπάθειες απαγόρευσης βιβλίων σε σχολεία και βιβλιοθήκες στις Η.Π.Α.. Η συντριπτική πλειονότητα των συγκεκριμένων –προς απαγόρευση– βιβλίων είχε είτε χαρακτήρες στο φάσμα του ΛΟΑΤΚΙ+, είτε εστίαζε στη φυλετική ιστορία της Αμερικής. Στο στόχαστρο μπήκαν το κόμικ Gender Queer: A Memoir του Maia Kobabe, το μυθιστόρημα εφηβικής λογοτεχνίας All Boys Aren’t Blue του George M. Johnson, ενώ δεν γλίτωσαν τα πυρά ούτε το κλασικό πια The Bluest Eye της Toni Morrison, ούτε το πολυαγαπημένο The Perks of Being a Wallflower του Stephen Chbosky.
Οι παντοδύναμοι συντηρητικοί οργανισμοί που στηρίζονται στη μικροπολιτική και στη διάδοση θεωριών συνωμοσίας, έσπειραν το φόβο στο γονεϊκό κοινό, υποστηρίζοντας ότι τέτοια αναγνώσματα θα επηρεάσουν αρνητικά τα παιδιά και θα βλάψουν τον θεσμό της οικογένειας. Εμφανώς, ο πουριτανισμός που διαχρονικά χαρακτηρίζει την αμερικανική κοινωνία δηλώνει εμφατικά ακόμη «παρών», έστω κι αν αλλάζει μορφή μέσα στις δεκαετίες. Παρόμοιο περιστατικό συνέβη πρόσφατα και στη γειτονική μας Κύπρο. Το βιβλίο Οικογένεια είναι της Κατρίνας Τσάνταλη, με αναφορά σε μια ομόφυλη οικογένεια, ενόχλησε ορισμένους γονείς σε νηπιαγωγείο της Λευκωσίας με αποτέλεσμα να αποσυρθεί από την βιβλιοθήκη του συγκεκριμένου σχολείου και να αφαιρεθεί από την προτεινόμενη εκπαιδευτική ύλη του υπουργείου.
Τα μόνα χαμένα είναι τα παιδιά
Πέρα από το γεγονός ότι η απαγόρευση οποιουδήποτε βιβλίου είναι πρακτική άλλων εποχών και συγκεκριμένων ιδεολογιών, τα επιχειρήματα στα οποία βασίζονται αυτές οι απαγορεύσεις δεν έχουν επιστημονική τεκμηρίωση. Κανένα παιδί δεν θα γίνει γκέι ή κομμουνιστής επειδή διάβασε για τις ομόφυλες οικογένειες και τον σοσιαλισμό σε ένα βιβλίο, όπως κανένα παιδί δεν έγινε εγκληματίας παρακολουθώντας αστυνομικές σειρές ή κατά συρροή δολοφόνος βλέποντας τη ζωή του Τζακ του Αντεροβγάλτη στο σινεμά.
Αδιαμφισβήτητα, το εκπαιδευτικό υλικό που παρέχεται σε παιδιά, θα πρέπει να είναι καλά ελεγμένο, αλλά αν φτάνουμε σε τέτοια επίπεδα λογοκρισίας, μόνο το παιδί βγαίνει χαμένο. Σε έναν κόσμο που αλλάζει από τις ίδιες του τις ανάγκες, το να διατηρηθούν οι νεότερες γενιές σε μια κοινωνική φορμόλη, δεν θα ευνοήσει κανέναν. Οι αλλαγές θα συνεχίσουν να γίνονται και τα παιδιά θα δυσκολεύονται να συντονιστούν με αυτές. Θα τις θεωρούν ξένες, χωρίς πραγματικά να μπορούν να τις προσεγγίσουν και να τις καταλάβουν, με συνέπεια να αρχίσουν να αισθάνονται πως απειλούνται από αυτές.
Όταν η αποσιώπηση οδηγεί στην διαστρέβλωση
Ένα ακόμα παράδειγμα ασυμβατότητας των ευρωπαϊκών –δυτικών– αξιών έρχεται από τη Γερμανία. Έχοντας προηγηθεί η απαγόρευση της μαζικής έκφρασης αλληλεγγύης προς τον παλαιστινιακό λαό τους πρώτους μήνες μετά την ισραηλινή εισβολή στη Γάζα, η χώρα έφτασε στο σημείο να ξεπεράσει τον εαυτό της –και αυτό είναι πολύ δύσκολο όταν μιλάμε για ένα κράτος με την ιστορία της Γερμανίας– αφήνοντας ανεξέλεγκτη την κυκλοφορία φυλλαδίων σε σχολεία στο Βερολίνο, όπου η παλαιστινιακή Νάκμπα παρουσιαζόταν ως μύθος. Σε μια πόλη με δεκάδες μουσεία για τις μεθόδους εξόντωσης και απανθρωποποίησης των Ναζί κατά των Εβραίων, θα περίμενε κανείς συνετότερη κυβερνητική στάση όσον αφορά την ιστορική διαστρέβλωση. Ο ιστορικός ρεβιζιονισμός, ακόμα και όταν δεν γίνεται συστηματικά, είναι ανήθικος και βαθιά προβληματικός.
Στα καθ’ ημάς
Παρά το γεγονός ότι είμαστε το ίδιο, αν όχι και περισσότερο, συντηρητικοί με τις προαναφερθείσες χώρες, δεν έχουμε τόσο πολλά περιστατικά λογοτεχνικών απαγορεύσεων. Εκτός από περιόδους ακραίων πολιτικών κυβερνήσεων, όπως εκείνη του Ιωάννη Μεταξά, όταν στην πυρά έφταναν μέχρι και τα Άπαντα του Παπαδιαμάντη, πιο πρόσφατη είναι η περίπτωση του μυθιστορήματος του Νίκου Καζαντζάκη, ο Τελευταίος Πειρασμός. Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1951 και εκδόθηκε στην Ελλάδα, αφού είχε ήδη διαβαστεί στο εξωτερικό. Η εκκλησία απείλησε με αφορισμό τον συγγραφέα και η Ιερά Σύνοδος ζήτησε την απαγόρευση του Πειρασμού, μαζί με το Καπετάν Μιχάλης και το Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται. Τρία σε ένα, νοικοκυρεμένα.
Ν. Καζαντζάκης/Πηγή: Ιστοσελίδα του Μουσείου Καζαντζάκη
Μπορεί ο Καζαντζάκης τότε να γλίτωσε την πυρά και τον αφορισμό, δεν ισχύει το ίδιο όμως για την κινηματογραφική μεταφορά του βιβλίου από τον διάσημο Αμερικανό σκηνοθέτη, Μάρτιν Σκορσέζε, το 1988. Κατά τη διάρκεια της κινηματογραφικής πρεμιέρας στην Ελλάδα, φανατικοί μοίρασαν χριστιανική αγάπη επιτιθέμενοι στους κινηματογράφους που την πρόβαλλαν, προκαλώντας σημαντικές υλικές ζημιές σε επτά συνολικά αίθουσες.
Κατάλοιπα τέτοιων πρακτικών μπορεί να θεωρούνται μέχρι και σήμερα χαριτωμένες και ακίνδυνες γραφικότητες που διαταράσσουν ενίοτε τα κοινωνικά απόνερα, είναι όμως, επί της ουσίας, σοβαρές ενδείξεις ότι ο συντηρητισμός παραμένει ολοζώντανος και πάντα ετοιμοπόλεμος.