100 χρόνια πέρασαν από την γέννηση της πολυβραβευμένης πεζογράφου που σημάδεψε την ελληνική λογοτεχνία. Με αφορμή την προβολή του ντοκιμαντέρ «Ο Μεγάλος Περίπατος της Άλκης» στο CineDoc, γράφουμε για το συγγραφικό φαινόμενο Άλκη Ζέη.
Οι λέξεις ξεχύνονται σαν αγρίμια έξω από τις σελίδες των βιβλίων της Άλκης Ζέη και ζωγραφίζουν ένα πολύχρωμο και πανανθρώπινο, πλούσιο σε ιστορία σύμπαν. «Στην οδό Κέας, στην πλατεία Κολιάτσου, στις 15 του Δεκέμβρη» του 1923 γεννήθηκε η Άλκη Ζέη, όπως γράφει στο αυτοβιογραφικό «Με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο». Η Άλκη –βγαίνει από το Αγγελική– είχε θεία τη Διδώ Σωτηρίου. Η συγγραφέας του εμβληματικού έργου «Ματωμένα Χώματα» ήταν εκείνη η οποία την μύησε στη λογοτεχνία. Ο πατέρας της ήταν ο τραπεζοϋπάλληλος Ζήνωνας Ζέης με καταγωγή από την Κρήτη και η μητέρα της η Έλλη Σωτηρίου από τη Σάμο.
Η Άλκη Ζέη έγραφε από μικρή. Πέρασε τα πρώτα παιδικά της χρόνια στη Σάμο και όταν άρχισε το σχολείο, η οικογένειά της εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Όταν ήταν ακόμη στο γυμνάσιο, κείμενά της για το κουκλοθέατρο δημοσιεύονταν σε λογοτεχνικά περιοδικά. Η Άλκη Ζέη σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, καθώς και στη Δραματική Σχολή του Ωδείου Αθηνών.
Ταυτόχρονα με το γράψιμο, αγωνίστηκε για την ελευθερία, την κοινωνική δικαιοσύνη και τη δημοκρατία, ούσα ενεργό μέλος της Αριστεράς από τα χρόνια της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα. Ο άντρας της ήταν ο θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης Γιώργος Σεβαστίκογλου και μαζί έζησαν ως πολιτικοί πρόσφυγες στη Σοβιετική Ένωση, από το 1952 μέχρι το 1964. Αρχικά, έμεναν στην Τασκένδη και ύστερα στη Μόσχα, όπου γεννήθηκαν και τα δυο παιδιά τους, η Ειρήνη και ο Πέτρος.
Όσο ήταν στη Μόσχα, σπούδασε σεναριολογία στο Κινηματογραφικό Ινστιτούτο. Το 1964 επέστρεψε με την οικογένειά της στην Ελλάδα, ωστόσο το 1967, έφυγαν ξανά οικογενειακώς για το Παρίσι, όπου έμειναν μέχρι την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών.
«Από τα μικρά μου χρόνια ως σήμερα, ας μην πω με ακρίβεια πόσα είναι γιατί θα τρομάξω κι εγώ η ίδια, έζησα έναν πόλεμο, δύο εμφύλιους πολέμους, δύο δικτατορίες και δύο προσφυγιές. Δεν τα έζησα σαν απλός παρατηρητής, αλλά παίρνοντας ενεργό μέρος κάθε φορά κι έτσι και να ήθελα δεν θα μπορούσε το συγγραφικό μου έργο να μην επηρεαστεί από τα γεγονότα αυτά που συγκλόνισαν τον τόπο μας», έχει πει η Άλκη Ζέη.
«Άθελά μου η ζωή μου μπλέχτηκε μέσα στην ιστορία κι έγινα κι εγώ ένα κομμάτι της. Το συγγραφικό μου λοιπόν έργο, θέλω δεν θέλω είναι γεμάτο ιστορία… Αν πέτυχα να κάνω τα παιδιά να την ακούσουν τουλάχιστον, το μέλλον θα δείξει», δήλωσε.
Το λογοτεχνικό σύμπαν της Άλκης Ζέη
Το 1963 εκδόθηκε το «Καπλάνι της βιτρίνας», το πρώτο της βιβλίο, το οποίο θεωρείται πλέον ένα κλασικό έργο της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Καταπιάνεται με πολιτικά ζητήματα και οι κριτικοί τότε έγραφαν ότι το βιβλίο δεν είναι για παιδιά και δεν πρέπει να πάει στα σχολεία, αποθαρρύνοντας τα παιδιά από το το διαβάσουν. Η Γεωργία Ταρσούλη είχε συντάξει μάλιστα μια επιστολή 15 σελίδων για το Υπουργείο Παιδείας, όπου εξηγούσε ότι το βιβλίο είναι κατά της θρησκείας, της οικογένειας και της πατρίδας. Το βιβλίο απαγορεύτηκε στην Χούντα και κυκλοφόρησε κανονικά μετά το ’78 στην Ελλάδα, ενώ στην Αμερική είχε κερδίσει βραβείο. Το 2021 διασκευάστηκε σε graphic novel.
Κατά την διάρκεια της εξορίας της, έγραψε το «Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου», με ήρωα ένα αγόρι, που ζει τον πόλεμο του ’40 και μεγαλώνει στην Κατοχή. Το πρώτο της μυθιστόρημα για ενήλικες είναι το «Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα» και έχει χαρακτηριστεί ως «ένα μεγαλόπνευστο βιβλίο, που αποτελεί τομή στη νεότερη πεζογραφία μας».
Μαζί με το «Καπλάνι της βιτρίνας» είναι τρία από τα πιο διαχρονικά και best sellers βιβλία της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Τα βιβλία της απευθύνονται κυρίως σε παιδιά, όμως διαβάζονται ευχάριστα και από ενήλικες. Οι προσωπικές της εμπειρίες μπλέκονται ευφάνταστα με ιστορικά γεγονότα και τα θέματα που πραγματεύεται είναι καθημερινά και πανανθρώπινα.
Γράφει με καθαρότητα, αρτιότητα και κριτική ματιά, ενώ δεν λείπει το χιούμορ και η διεισδυτική ματιά της στα γεγονότα. «Η Άλκη Ζέη πρέπει, νομίζω, να χαιρετισθεί σαν συγγραφικό φαινόμενο. Το βιβλίο με τη φυσική αβίαστη πορεία του –γελάς σε κάθε σελίδα– φωτίζει και διδάσκει. Βάζει το δάχτυλο πάνω στις πληγές που χρόνια δυναστεύουν και τυραννούν την ελληνική ζωή», έχει σχολιάσει η Έλλη Αλεξίου.
Τα βιβλία της «Σπανιόλικα παπούτσια και άλλες ιστορίες» (1994) και «Με Μολύβι Νο2» (2013) αποτελούν ιδιότυπες αυτοβιογραφίες της συγγραφέως με πολιτικά και υπαρξιακά στοιχεία που διατρέχουν όλη της τη ζωή. Ένας από τους ήρωες που δημιούργησε, ο Κλούβιος, έγινε μετέπειτα ήρωας του γνωστού κουκλοθέατρου «Μπαρμπα-Μυτούσης», εμπνεύστρια του οποίου ήταν η Ελένη Θεοχάρη-Περάκη. Το 2013 κυκλοφόρησε το αυτοβιογραφικό της βιβλίο «Με μολύβι φάμπερ νούμερο δύο», και το 2017 το «Πόσο θα ζήσεις ακόμα, γιαγιά;».
Η σημαντικότητα και διαχρονικότητα της Άλκης Ζέη
Η Άλκη Ζέη είναι η πρέσβειρα της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας στο εξωτερικό. Το έργο της είναι μεταφρασμένο και κυκλοφορεί σε πολλές χώρες ανά τον κόσμο. Κάποια έχουν μεταφραστεί σε 22 γλώσσες και το «Καπλάνι» σε 33 -σε Σουαχίλι, Κορεάτικα και αρμένικα, μεταξύ άλλων. Η ίδια έχει επίσης μεταφράσει από τα γαλλικά, τα ιταλικά και τα ρωσικά αρκετά βιβλία.
Το 2023 έχει ανακηρυχθεί ως «Λογοτεχνικό Έτος Άλκης Ζέη», με αφορμή τη συμπλήρωση ενός αιώνα από τη γέννησή της. Μία από τις εκδηλώσεις που διοργανώνονται φέτος, έναν αιώνα μακριά από τη γέννηση της Άλκης Ζέη και της Ζωρζ Σαρή, το έργο των οποίων συνεχίζει να διαμορφώνει τη νέα γενιά, είναι η προβολή του ντοκιμαντέρ «Ο Μεγάλος Περίπατος της Άλκης» από το Cine Doc.
Η Άλκη Ζέη έχει τιμηθεί με πλήθος βραβείων, από τα οποία ξεχωρίζουν το αμερικανικό Βραβείο Μίλντρεντ Μπάτσελντερ (1970, 1974, 1980) για το καλύτερο ξένο παιδικό βιβλίο, το Κρατικό Βραβείο παιδικού βιβλίου (1992), το ιταλικό βραβείο Ατσέρμπι για το μυθιστόρημά της «Η αρραβωνιαστικιά του Αχιλλέα» (2002) και Βραβείο Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για το σύνολο του έργου της (2010).
Το 2012 αναγορεύτηκε επίτιμη διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Κύπρου, το 2014 επίτιμη διδάκτωρ του Τμήματος Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ενώ το 2015 απέσπασε την ίδια τιμή από το Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστημίου Πατρών.
Την ίδια χρονιά, έλαβε τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος της Τιμής, διάκριση που αποδίδεται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας σε διαπρεπείς προσωπικότητες των τεχνών, των επιστημών και των γραμμάτων, ενώ τον Σεπτέμβριο του 2015 τιμήθηκε από τη Γαλλία με τον τίτλο του Ταξιάρχη του Τάγματος των Τεχνών και των Γραμμάτων.
Η Άλκη Ζέη έφυγε από τη ζωή στις 27 Φεβρουαρίου 2020, σε ηλικία 96 ετών.
Πέντε χρόνια μετά, τιμάμε τη μνήμη και το έργο της πολυβραβευμένης και πολυμεταφρασμένης πεζογράφου. Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του Λογοτεχνικού Έτους Άλκη Ζέη 2023, το CineDoc φέρνει ξανά στη μεγάλη οθόνη την Κυριακή 12 Νοεμβρίου στις 16.00 στον Κινηματογράφο Δαναό το ντοκιμαντέρ «Ο Μεγάλος Περίπατος της Άλκης» της Μαργαρίτας Μαντά, αφιερωμένο στην αγαπημένη συγγραφέα μικρών και μεγάλων.
Μετά την προβολή, θα ακολουθήσει συζήτηση με τη Μαργαρίτα Μαντά, την παραγωγό Στέλλα Θεοδωράκη και τη Μαρίζα Ντεκάστρο, συγγραφέα και κριτικό παιδικών βιβλίων.
Όπως έλεγε και η Άλκη Ζέη, «Όταν ήμουν μικρή νόμιζα ότι ο άνθρωπος για να ζήσει πρέπει να έχει ένα βιβλίο».