Η ένταση μεταξύ Ιράν και Ισραήλ ήταν σαν να έφερε το τέλος και η αφρικανική σκόνη έδωσε το φίλτρο του.
Τη νύχτα που το Ιράν έκανε την επίθεση με τα drones του στο Ισραήλ, έτυχε να είμαι έξω και για αρκετή ώρα δεν είχα καμία απολύτως επαφή με την επικαιρότητα (ένα από τα προνόμια που σπάνια έχει κάποιος ο οποίος δουλεύει στα media). Σταδιακά, διάφοροι άνθρωποι άρχισαν να μου κάνουν αστεία σχετικά με το τέλος του κόσμου και τον Γ’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεν ήξερα καθόλου τι είχε συμβεί αλλά τίποτα από όλα αυτά δεν μου είχε φανεί παράξενο.
Γιατί, άλλωστε, να μην κάνει random αστεία για το τέλος του κόσμου ένας millennial;
Η εσχατολογία εδώ που τα λέμε είναι κατά κάποιον τρόπο ενταγμένη στο χιούμορ μας είτε το Ιράν στέλνει πυραύλους στο Ισραήλ είτε όχι. Όταν βέβαια δύο πυρηνικές δυνάμεις αποφασίζουν να περάσουν το proxy war τους σε νέο στάδιο απευθείας επιχειρήσεων το ένα στο έδαφος του άλλου, εντάξει, έχουμε έναν λόγο παραπάνω να ανησυχούμε ότι του χρόνου τέτοιο καιρό θα περιμένουμε να δούμε Eurovision σε πυρηνικά καταφύγια.
Η απόλαυση του τέλους του κόσμου
Πριν το προχωρήσουμε όμως, ένα βήμα παραπάνω, ας παραδεχτούμε κάτι από τα γεννοφάσκια αυτού του κειμένου: Τη γουστάρουμε την καταστροφολογία και όταν γουστάρεις την καταστροφολογία είναι πολύ πιθανό να αρχίσεις να γουστάρεις και την ίδια την καταστροφή. Το τέλος του κόσμου το φοβόμαστε, αλλά ταυτόχρονα μας ελκύει με έναν σωρό τρόπους. Σε πολλές περιπτώσεις, η εσχατολογία είναι το βασικό φίλτρο μέσα από το οποίο προσλαμβάνουμε μία είδηση.
Iran’s retaliatory attack on Israel showed how much drones have changed conflict.
— Bloomberg Originals (@bbgoriginals) April 29, 2024
The use of Shahed-136 drones in the Red Sea and in Ukraine shows how inexpensive but accurate technology can cause asymmetrical damage in war. https://t.co/moVmxIKmdz pic.twitter.com/k7xFyzPjbr
Αυτό μπορεί να συμβαίνει πρώτα και πάνω από όλα ως μία κωμική performance ανθρώπων που είναι τόσο απογοητευμένοι από την προβολή του μέλλοντος που κάνουν, ώστε προτιμούν να τελειώσει ο κόσμος, πριν καν χρειαστεί να τον αντιμετωπίσουν. Κι αν αυτό πιστεύετε ότι είναι παιδί της πανδημίας, του πολέμου στην Ουκρανία ή της κρίσης στη Μέση Ανατολή, σας θυμίζω το περίφημο «Κιμ, πάτα το» και το «μνημόνια μέχρι να σβήσει ο ήλιος» που ήταν οι ενδεχομένως οι πιο συχνές ατάκες που διαβάζαμε στο προπανδημικό Facebook των αρχών της δεκαετίας του 2010.
Την ίδια ακριβώς στιγμή, η post-apocalyptic απόλαυση έρχεται και με την αισθητικοποίηση των εικόνων καταστροφής. Οι καραντίνες μοιάζουν πια, ευτυχώς, κάτι που συνέβη δύο αιώνες πριν. Ωστόσο, δεν γίνεται να μη θυμάστε μία σειρά από «πανέμορφες» εικόνες που μας χάρισαν. Εικόνες με άδεια από κόσμο συμβολικά μέρη της ανθρωπότητας, με απολυμάνσεις χώρων, με μάσκες. Πάρα πολλές μάσκες. Ανά κάποιο χρονικό διάστημα, κάποιες από αυτές κυκλοφορούσαν δημιουργώντας σε όλους δέος.
Δεν φανταζόμασταν ένα αφηρημένο τέλος του κόσμου. Το βλέπαμε μπροστά μας. Το ζούσαμε.
Η αφρικανική σκόνη ως πεδίο καταστροφής
Λίγες ημέρες πριν γραφτούν οι γραμμές αυτές και άλλες λίγες αφού το Ισραήλ είχε απαντήσει στρατωτικά στο Ιράν, αφρικανική σκόνη σκέπασε τον ουρανό της πρωτεύουσας. Τα χρώματα του (κατακόκκινου) ουρανού κατά τη δύση του ηλίου κατέκλυσαν ως ήταν λογικό το Instagram. Να δούμε λίγο το συμβολικό βάρος ότι ασχοληθήκαμε με την αφρικανική σκόνη κατά τη δύση του ηλίου, το τέλος της ημέρας, και ότι καθόλη την υπόλοιπη διάρκεια της ημέρας όλο αυτό αφορούσε κάτι πολύ πιο πεζό και πραγματιστικό: Τα λερωμένα αυτοκίνητα και το αναπνευστικό μας.
Στις περισσότερες περιπτώσεις, το πλαίσιο που έβαλε το μυαλό μας για αυτό που ζούσαμε ήταν και πάλι εσχατολογικού τύπου. Είτε αυτό συνέβαινε άμεσα, είτε μέσω διαφόρων references της ποπ κουλτούρας. Εν προκειμένω, κυριάρχησε ξεκάθαρα η αναφορά στο Dune, μία ταινία σκηνικό της οποίας είναι ένας ερημοποιημένος πλανήτης, πολύ μακρινός χρονικά και ταυτόχρονα πολύ κοντινός γεωγραφικά σε εμάς. Ακολούθησαν όμως και άλλοι χιουμοριστικού τύπου σχολιασμοί που προανήγγειλαν το τέλος που ερχόταν.
Η αλήθεια βέβαια είναι ότι, παρά το γενικότερο ξεβόλεμα που προκάλεσε το φαινόμενο της αφρικανικής σκόνης, η εικόνα του ουρανού ήταν όμορφη ή τέλος πάντων διαφορετική από όλα όσα γνωρίζουμε. Ελάχιστοι μπήκαν στο κόπο να τη σχολιάσουν ως τέτοια. Ακόμα και κάποιοι που προσπάθησαν να δώσουν και αυτή την εκδοχή, το έκαναν με μία ενοχή που τόλμησαν να βρουν κάτι όμορφο (και τζάμπα) στον κόσμο που ζούμε. Η απόλαυση εκείνου του μισαώρου τελικά ήρθε για ακόμα μία φορά με τους κώδικες και τους όρους της απόλαυσης απέναντι σε μία καταστροφή που βλέπεις μπροστά σου.
Εμείς είμαστε απλά θεατές
Δεν έχουν και άδικο. Το πλαίσιο γύρω μας δεν αφήνει πολύ χώρο και χρόνο για την αναζήτηση της ομορφιάς. Τι κάνουμε; Ξεφεύγουμε από τις ασφυκτικές ζωές που έχουμε ως μέλη της αλυσίδας της γραμμής παραγωγής εν μέρει χαζεύοντας εικόνες καταστροφής πραγματικού κόσμου.
Κατά κάποιον τρόπο, λοιπόν, τα έχουμε βάλει όλα μέσα σε μία μεγάλη χύτρα. Πόλεμοι σε Μέση Ανατολή και Ουκρανία, διεθνής ανταγωνισμός, εκτόξευση ανισοτήτων, άνοδος στην εξουσία ιδεολογιών μίσους, πανδημίες, διαρκώς αυξανόμενη εισβολή της τεχνολογίας στη ζωή μας και φυσικά κλιματική κρίση. Σε όλα αυτά, η κρίση των σχέσεων μεταξύ δύο πυρηνικών δυνάμεων έμοιαζε με το πάτημα του κόκκινου κουμπιού και η αφρικανική σκόνη με το χρωματικό φίλτρο του τέλους που ούτε τώρα ήρθε.
Ποιο είναι το πιο σημαντικό σε όλη αυτή την εσχατολογία; Η πλήρης απουσία του υποκειμένου. Του agency που λένε και στο χωριό μου. Στην κρίση των φιλελεύθερων δημοκρατιών, οι πολίτες νιώθουν όλο και πιο μακριά από τα κέντρα λήψης αποφάσεων. Κατά κάποιον τρόπο, λοιπόν, παρακολουθούν την καταστροφή που έρχεται, όπως ένας θεατής παρακολουθεί μία ταινία καταστροφής σε αίθουσα του κινηματογράφου. Το μόνο που νιώθουμε ότι μπορούμε να κάνουμε είναι να την προαναγγελούμε και να τη σχολιάσουμε. Έχουμε πειστεί όμως ότι δεν μπορούμε να την αποτρέψουμε.
Αυτή η απουσία του agency εξηγεί κάπως και το κομμάτι της απόλαυσης, καθώς από μόνη της είναι ένα comfort zone. Σαν να αφήνεσαι να σε παίρνουν δεξιά και αριστερά τα ρεύματα. Ούτως ή άλλως, όταν έχεις προαναγγείλει το τέλος τόσες φορές και αυτό δεν έρχεται, κάπου σταματάς και να το πιστεύεις.
Έτσι, καταντά μία θρησκευτικού τύπου τελετουργία που ταράζει τον ψυχισμό και τις προσδοκίες μας με τρόπους που συχνά δεν είναι εύκολο να τους συνειδητοποιήσουμε.