Η ασπροκόκκινη κλωστή που όλες και όλοι φορούσαμε ως παιδιά έχει τεράστιο παρελθόν και εξαπλώνεται ως ανοιξιάτικο έθιμο σε πολλές γειτονικές μας χώρες της Βαλκανικής Χερσονήσου.
Όταν ήμασταν παιδιά, χαιρόμασταν τόσο να παίζουμε με τις κλωστές και να φτιάχνουμε βραχιολάκια, όπως και οποιαδήποτε άλλη χειροτεχνία βεβαίως βεβαίως. Αυτό το τελετουργικό με την δημιουργία του δικού σου ξεχωριστού «Μάρτη», πέρα από την δημιουργικότητα που μας έδινε, ήταν συνδυασμένο με τον ερχομό της Άνοιξης.
Μετά από το σκοτάδι και το κρύο του χειμώνα, ανυπομονούσαμε να βγούμε πάλι έξω, την άνοιξη, να τρέξουμε και να παίξουμε, με τον ήλιο να καίει, αλλά και τον «Μάρτη» να μας προστατεύει, όπως μας έλεγαν οι δικοί μας. Η παράδοση αναφέρει πως κυρίως τα παιδιά πρέπει να φορούν το Μάρτη «για να μην τα κάψει ο ήλιος» ή για να «μην τα μαυρίζει ο ήλιος» και να «μην τα πιάνει το μάτι».
Η χαρά μας ως παιδιά μεγάλωνε περισσότερο όταν σκεφτόμασταν πως θα πετάξουμε τον Μάρτη μετά στα χελιδόνια, για να φτιάξουν την δική τους φωλιά, ώστε να είναι πιο γερή και σταθερή.
Καλότυχος ας είναι ο Μάρτης
— Secret_Woman (@Secret_Woman007) March 1, 2024
για όλους μας!!#Καλό_Μήνα
😍❤️🌿🌸🧿🙏 pic.twitter.com/d8bVnQ4G41
Τα χρώματα φυσικά δεν επιλέχθηκαν τυχαία. Το λευκό χρώμα συμβολίζει την αγνότητα, ενώ το κόκκινο είναι το σύμβολο της ζωής και του πάθους. Έτσι, ορισμένοι εθνολόγοι πιστεύουν ότι το έθιμο συμβολίζει τον συνεχή κύκλο της ζωής και του θανάτου. Επίσης, το λευκό και το κόκκινο χρώμα τα συναντάμε στις δεισιδαιμονίες, όταν θέλουμε να αποτρέψουμε κάποιο κακό.
Ο Μάρτης ή Μαρτιά είναι ένα πολύ παλιό έθιμο και οι ιστορικοί κι οι λαογράφοι εκτιμούν πως οι ρίζες του βρίσκονται στην Αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια. Η ιστορία θέλει τους μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων να δένουν μια κλωστή, την κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι.
Κατά τη διάρκεια των Ελευσίνιων Μυστηρίων, όταν οι μύστες περνούσαν τη γέφυρα που οδηγούσε προς τη θάλασσα, γινόταν η κρόκωσις, μια ιδιαίτερη εκδήλωση που παίρνει το όνομά της από τον μυθικό Κρόκωνα, τον πρώτο κάτοικο της περιοχής. Οι απόγονοι του Κρόκωνα έδεναν μια κόκκινη, μάλλινη κρόκη γύρω από το δεξί χέρι και το αριστερό πόδι κάθε μύστη. Το πλέξιμο σημαντική θέση στην αρχαία ελληνική κοινωνία και μυθολογία και ο Μάρτης είναι ένα μόνο παράδειγμα από τα δεκάδες.
Για τον Μάρτη μιλούν αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς. Για παράδειγμα, ο Αρτεμίδωρος στα «Ονειροκριτικά» συσχετίζει τον Μάρτη με τα στεφάνια των μαγισσών, ο Βιργίλιος στα «Βουκολικά» κάνει λόγο για χρωματιστούς μίτους, δεμένους τρεις φορές σε εικόνα του προσώπου που θέλουμε να σαγηνέψουμε. Ο Πετρώνιος αναφέρει παρόμοιες πρακτικές, όπου δένουμε πολύχρωμο στήμονα στον λαιμό.
Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, ο "Μάρτης" προστατεύει τα πρόσωπα των παιδιών από τον πρώτο ήλιο της Άνοιξης, για να μην καούν. Το βραχιολάκι αυτό το βγάζουν στο τέλος του μήνα, ή το αφήνουν πάνω στις τριανταφυλλιές όταν δουν το πρώτο χελιδόνι, για να το πάρουν τα πουλιά και να… pic.twitter.com/zZK7Z8V4Nb
— Ειρηνοποιός (@peace_maker376) March 1, 2024
Επιπλέον, οι Βυζαντινοί σημειώνουν ότι χρησιμοποιούνταν βαμμένη κλωστή για να προστατεύονται από τη βασκανία. Κατά τον λαογράφο Δημήτριο Λουκάτο, τα «χελιδονίσματα» προέρχονται από την αρχαιότητα. Όπως σημειώνει, την 1η μέρα του Μαρτίου μικρά παιδιά έφτιαχναν ένα ομοίωμα χελιδονιού και τραγουδώντας πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι για να μαζέψουν αυγά.
Σύμφωνα με τον Παυσανία, το έθιμο του Μάρτη το είχαν πάρει οι αρχαίοι Έλληνες από τους Αιγυπτίους. Μάλιστα, όταν τελείωνε ο μήνας, έπλεναν την κόκκινη κλωστή στον Ιλισσό και την κρατούσαν για την επόμενη χρονιά. Όσο πιο παλιά ήταν η κλωστή, τόσο πιο γούρικη τη θεωρούσαν.
Εδώ είναι Βαλκάνια…
Το έθιμο του Μάρτη δεν είναι αποκλειστικό μας στην Ελλάδα. Στη Βουλγαρία το λένε мартеница, δηλαδή «Μαρτενίτσα», στη Ρουμανία mărțișor, «Μαρτσισόρ», στη Βόρεια Μακεδονια мартинка, «Μάρτινκα» και στην Αλβανία διαφοροποιείται το όνομα σε «Βερόρε».
Οι Βαλκάνιες κι οι Βαλκάνιοι φορούν βραχιόλια από κόκκινη και άσπρη κλωστή για τους ίδιους λόγους: για να μην τους «κάψει» ο ανοιξιάτικος ήλιος. Τον Μάρτη τον βγάζουν στα τέλη του μήνα ή όταν δουν το πρώτο χελιδόνι. Κάποιοι δένουν το Μάρτη σε κάποιο δέντρο, ώστε να του χαρίσουν ανθοφορία.
Στη Βουλγαρία έχουν τη γιορτή της Baba Marta που παίρνει το όνομά της από μια μυθική φιγούρα, η οποία φέρνει το τέλος του κρύου χειμώνα και την αρχή της άνοιξης. Κάθε 1η Μαρτίου ανταλλάσουν την Μαρτενίτσα. Την ίδια παράδοση συναντάμε και στη νότια και ανατολική Σερβία. Εδώ, το λευκό συμβολίζει την καθαρότητα του λιωμένου χιονιού και το κόκκινο τον ήλιο και δείχνει την ανάγκη για ισορροπία στη ζωή.
Η Μαρτενίτσα λειτουργεί ως φυλαχτό στη συνείδηση του βουλγαρικού λαού και είθισται να προσφέρεται ως δώρο μεταξύ των μελών της οικογένειας, συνοδευόμενο από ευχές για υγεία και ευημερία.
Ο Μάρτης στη Ρουμανία λέγεται Μαρτσισόρ και εκεί, η κόκκινη κλωστή συμβολίζει την αγάπη, ενώ η άσπρη την αγνότητα του φυτού χιονόφιλος που ανθίζει το Μάρτιο. Ο χιονόφιλος είναι στενά συνδεδεμένος με αρκετά ρουμάνικα έθιμα και παραδόσεις.
Επιπλέον, σύμφωνα με το μύθο, ο θεός Ήλιος μεταμορφώθηκε σε νεαρό άνδρα και κατέβηκε στη Γη για να πάρει μέρος σε μια γιορτή, όμως τον απήγαγε ένας δράκος και έτσι βυθίστηκε ο κόσμος στο σκοτάδι. Μέχρι που ένα νέο άτομο σκότωσε τον δράκο και απελευθέρωσε τον Ήλιο, φέρνοντας την άνοιξη. Ωστόσο, το νέο παιδί έχασε τη ζωή του και το αίμα του, κατά τη μυθολογία, έβαψε κόκκινο το χιόνι. Έτσι συνηθίζεται όλα τα νέα άτομα να πλέκουν το «Μαρτισόρ» κάθε πρώτη του Μάρτη για να τιμήσουν τη «θυσία» αυτή.
Ο Μάρτης έχει μπει για τα καλά και η Άνοιξη έχει κάνει πλέον την εμφάνισή της.