Διακόσια χρόνια πριν, τα παιδικά βιβλία ήταν υποπροϊόντα χρηστομάθειας.
Μάθαιναν στους νεαρούς αναγνώστες τα χρηστά ήθη, τις χριστιανικές διδαχές και την αξία της προσευχής. Τις αξίες, δηλαδή, που όφειλε να υπηρετεί όλη του τη ζωή σε μια κοινωνία που είχε ως κανόνα την ομοιογένεια και την υπακοή. Πλέον, οι συνθήκες είναι πολύ διαφορετικές και ταυτόχρονα εντελώς ίδιες, μόνο που η πολιτική έχει εμφανιστεί στο προσκήνιο.
Παιδιά του ύστερου καπιταλισμού
Την περασμένη δεκαετία, με τραγική καθυστέρηση, έκαναν επιτέλους την εμφάνισή τους παραμύθια και νεανικά μυθιστορήματα με πρωταγωνιστές πρόσφυγες πολέμου. Η πραγματικότητα έδωσε ένα σημαντικό έναυσμα στην εκδοτική παραγωγή να ασχοληθεί με κάτι επιτακτικά επίκαιρο και ζωτικά αναγκαίο. Από τη στιγμή που δίπλα στα θρανία των παιδιών μας θα κάθονταν προσφυγόπουλα, έπρεπε με έναν ομαλό τρόπο να μιλήσουμε και να αναδείξουμε την ιστορία αυτών των παιδιών. Η επικαιρότητα επιτάσσει αναγκαιότητες οι οποίες με τη σειρά τους φέρνουν κέρδη.
Λόλα, να ένα μήλο. Μόνο για σένα, όμως, μην το δώσεις στην Αϊσέ
Μπορεί στα εθνικά μας χωραφάκια η παραγωγή να είναι, ως επί το πλείστον φιλτραρισμένη, αλλά αυτό δεν ισχύει παντού. Παιδική λογοτεχνία με ρατσιστικό, ισλαμοφοβικό και αντικουίρ περιεχόμενο κυκλοφορεί (και οπλοφορεί, άραγε σε ποια χώρα αναφέρομαι;) και χρησιμοποιείται ως εγχειρίδιο για να δηλητηριάσει τις παιδικές ψυχές. Δεν είναι κάτι που δεν έχει ξαναγίνει. Εντούτοις, δείχνει την τάση προς τον μισανθρωπισμό που συνεχίζει να αναπαράγει η ανθρώπινη κοινωνία.
Εκεί, καλό θα είναι να θεσμοθετηθεί μια επιτροπή όπου, αν όχι να αποτρέπει την έκδοση τέτοιων αναγνωσμάτων, να φροντίζει τουλάχιστον να μην βρίσκουν χώρο σε δημόσιες παιδικές βιβλιοθήκες και εκπαιδευτικά ιδρύματα. Είναι το λιγότερο και σίγουρα το πιο δημοκρατικό που μπορεί να γίνει.
Πολιτική & παιδικά βιβλία: Υπάρχει και η καλή πλευρά των πραγμάτων
Ας μην μείνουμε στη μαυρίλα, όμως. Επίκαιρα και πολύ σημαντικά θέματα όπως η ταυτότητα φύλου, η ποικιλότητα και οι μη παραδοσιακές οικογενειακές δομές, έχουν επίσης περάσει δυναμικά στο περιεχόμενο της παιδικής λογοτεχνίας. Αν και πρέπει να είμαστε προσεκτικοί με τον τρόπο που αυτά μετουσιώνονται, όπως με ό,τι έχει να κάνει με τα παιδιά, τα μέχρι τώρα εκδοτικά δείγματα είναι ενθαρρυντικά. Σε πολλά από αυτά τα προτζεκτ, συμμετέχουν παιδοψυχολόγοι και έχουν πάρει έγκριση από επιτροπές και επιστημονικά ιδρύματα.
Ορατά στα παιδικά βιβλία είναι πλέον και ακτιβιστικά ζητήματα όπως ο βιγκανισμός, η οικολογία και οι ηθικές πρακτικές. Ναι μεν είναι θέματα που η πολυπλοκότητά τους δεν είναι κατάλληλη για παιδιά, είναι όμως σημαντική μια πρώτη επαφή μαζί τους, έστω και αναφορικά. Είναι θέματα που θα προσεγγίσουν σύντομα, εξάλλου, μέσω της διδακτέας ύλης του δημοτικου.
Σε κανέναν δεν αρέσουν τα λογοπαίγνια με τον Πατερούλη
Όλα τα παραπάνω θέματα, είναι επιμέρους πολιτικά. Τι συμβαίνει όταν ζητήματα πολιτικής θεωρίας εισέρχονται στους νεαρούς αναγνώστες; Είναι δύσκολο η σύγχρονη παιδική λογοτεχνία να μεταφέρει ατόφια ψήγματα πολιτικής –όχι κομματικής– θεωρίας γιατί δεν είναι εύκολο τα τελευταία να διασκεδαστούν. Μέσω του εκπαιδευτικού συστήματος, αντιθέτως, της διαδικασίας της διδασκαλίας και της εκπαιδευτικής ύλης, είναι πολύ πιο εύκολο και ίσως πολύ πιο επικίνδυνο για ένα παιδί να έρθει σε επαφή με την πολιτική.
Ένα σαφές παράδειγμα αυτής της νεφελώδους επικινδυνότητας που έχουμε βιώσει στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, είναι ο τρόπος που παρουσιάζεται στην ιστορία ο ελληνικός εμφύλιος. Είτε δεν διδάσκεται, αφήνοντας εκτός ύλης ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά κεφάλαια της σύγχρονης εθνικής ιστορίας, είτε διδάσκεται μονομερώς και προπαγανδιστικά. Από αυτήν την παράνοια, καλύτερα τα παιδιά να διαβάζουν Άλκη Ζέη. Θα βγάλουν καλύτερα και πιο ανόθευτα συμπεράσματα.
Καληνύχτα Κεμάλ, αυτός ο κόσμος δεν θα αλλάξει ποτέ, αλλά θα προσπαθήσουμε πάλι αύριο
«Ο Γιώργης έχει στην τάξη του ένα παιδί που μεγαλώνει σε μια οικογένεια με αγάπη και ασφάλεια. Έχει δύο μαμάδες». Αυτό το καλογραμμένο και γλυκύτατο απόσπασμα από το βιβλίο Οικογένεια είναι της Κατρίνας Τσάνταλη, φαίνεται να ενόχλησε κάποιους γονείς σε νηπιαγωγείο της Λευκωσίας, με αποτέλεσμα να αποσυρθεί από την προτεινόμενη εκπαιδευτική ύλη. Πιο συγκεκριμένα, η ομάδα πολιτών που παραπονέθηκε ανέφερε ότι «αυτές οι εικόνες πρωτίστως προσβάλλουν τον παραδοσιακό θεσμό της οικογένειας». Οι εκδόσεις Διόπτρα, που έχουν τα δικαιώματα του βιβλίου, απάντησαν με τρόπο που θέλω να κλείσω και εγώ αυτό το κείμενο:
«Με ακόμη μεγαλύτερη λύπη διαβάσαμε πως ο διευθυντής της Δημοτικής Εκπαίδευσης του υπουργείου Παιδείας επιβεβαίωσε ότι έγινε διερεύνηση των συγκεκριμένων καταγγελιών, καταλήγοντας: “Φαίνεται ότι αυτό το βιβλίο προκαλεί. Εχει αποσυρθεί”. Ναι, το βιβλίο προκαλεί. Προκαλεί να μη βιώσει κανένα παιδί την περιθωριοποίηση, την απόρριψη, τον εκφοβισμό επειδή η οικογένειά του ίσως να μη μοιάζει με τις οικογένειες των υπόλοιπων παιδιών. […] Και το μήνυμά του είναι απλό και δυνατό: Να μην αποκλείουμε κανέναν από την κοινωνία μας, αλλά να φροντίσουμε να υπάρχει συμπερίληψη για όλες και όλους».
Κάτι τελευταίο. Σε αυτό τον κόσμο, είναι όλα πολιτικά. Οι παιδικές ταινίες, τα παιχνίδια, ακόμα και τα παιδικά τραγούδια φέρουν, απλουστευμένα, πολιτικά μηνύματα. Στο τέλος της ημέρας δεν μετράει το πολιτικό, αλλά το ηθικό. Και αυτό οφείλει να είναι ο στόχος όλων.