Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερα λευκά άτομα από τη Δύση, επιλέγουν να επισκεφθούν αφρικανικές και ασιατικές χώρες μέσω προγραμμάτων «εθελον – τουρισμού».
Ταξιδεύοντας οργανωμένα σε χωριά και πόλεις πολύ μακριά από τον τόπο κατοικίας τους, λευκά άτομασυμμετέχουν σε εθελοντικές δράσεις που πραγματοποιούνται εκεί.
Όσο οι πρωτοβουλίες αυτές αυξάνονται, τόσο αυξάνονται και οι προβληματισμοί, από πλευράς της ακαδημαϊκής κοινότητας, αλλά και πολιτικών ομάδων και κινημάτων που ασχολούνται με τα ζητήματα αυτά, για το κατά πόσον τέτοιου είδους δράσεις βοηθούν ουσιαστικά τους ανθρώπους που στοχεύουν να βοηθήσουν.
Το σύνδρομο του λευκού σωτήρα
Μία έννοια που είναι σημαντικό να γνωρίζουμε όταν συζητάμε τα ζητήματα αυτά, είναι «το σύνδρομο του λευκού σωτήρα» ή αλλιώς «white savior complex». Με βάση σχετικό άρθρο της Colleen Murphy, το «white savior complex», γνωστό και ως «white saviorism» είναι μία ιδεολογία, με βάση την οποία ένα λευκό άτομο ενεργεί βάσει μίας θέσης υπεροχής για να σώσει ένα μη λευκό άτομο (black, indigenous or person of color) ή μία κοινότητα μη λευκών ατόμων.
Η αλήθεια είναι ότι το σύνδρομο του λευκού σωτήρα δεν είναι μία έννοια καινούργια, καθώς εδώ και αιώνες οι λευκοί άνθρωποι της Δύσης συμπεριφέρονται και δρουν με τρόπο που υποδεικνύει ότι κατέχουν εγγενώς τη γνώση για το τι είναι καλύτερο για τους μη λευκούς ανθρώπους και ότι έχουν τα εφόδια και τις δεξιότητες να τους σώσουν από όποια προβλήματα οι ίδιοι θεωρούν ότι αντιμετωπίζουν. Την ίδια ώρα, «ξεχνούν» ότι ένα μεγάλο μέρος των πραγματικών προβλημάτων των μη λευκών ανθρώπων έχει ως αιτία τις πράξεις, τις πολιτικές και τις αποφάσεις των λευκών.
Το να θέλουμε να βοηθήσουμε και να δείξουμε αλληλεγγύη είναι κάτι υπέροχο και σίγουρα θα έπρεπε να ενθαρρύνεται. Όταν όμως μιλάμε για λευκούς που ταξιδεύουν από την Αμερική, την Ευρώπη ή των Καναδά στην Τανζανία ή στο Νεπάλ για λίγες μόνο ημέρες με το πρόσχημα της εθελοντικής βοήθειας, είναι σημαντικό να διερωτηθούμε: βοηθάει πραγματικά τους ανθρώπους στην Αφρική και την Ασία όλη αυτή ή διαδικασία ή μήπως αποτελεί κυρίως ένα μέσο εναλλακτικής αναψυχής για τους λευκούς ταξιδιώτες, κεκαλυμμένο υπό τον μανδύα της εθελοντικής προσφοράς;
Μία μόνο αναζήτηση στις ιστοσελίδες των οργανισμών που διοργανώνουν τέτοια ταξίδια, αλλά και στις αναρτήσεις που κάνουν όσοι συμμετέχουν σε αυτά, αρκεί για να μας προβληματίσει, καθώς σε αυτές επαναλαμβάνονται συχνά φράσεις όπως «πρόκειται για μία εμπειρία που θα σου αλλάξει τη ζωή» ή «είναι ένα ταξίδι που μου έδωσε νέα οπτική στα πράγματα».
Σίγουρα, δεν είναι καθόλου κακό να γνωρίζουμε άλλους ανθρώπους από διαφορετικά μέρη του κόσμου και να εμπνεόμαστε από αυτούς, αλλά όταν υποστηρίζουμε ότι ταξιδεύουμε σε ένα τόσο μακρινό μέρος για να βοηθήσουμε ανθρώπους που βρίσκονται σε κάποια ανάγκη, δεν μπορεί το βασικό μας κίνητρο να είναι να ζήσουμε μια εμπειρία αυτοβελτίωσης.
Οι άνθρωποι που μιλούν για το “white savior complex” αναφέρουν συχνά ένα σημαντικό κριτήριο, με βάση το οποίο μπορούμε να καταλάβουμε αν οι πράξεις μας υπαγορεύονται από το σύνδρομο αυτό ή όχι. Όπως υποστηρίζουν, για να καταλάβουμε αν το σύνδρομο υποβόσκει σε όσα κάνουμε, αρκεί να αναρωτηθούμε: «Αν αυτοί οι άνθρωποι δεν ήταν μαύροι και δεν έμεναν σε ένα χωριό κάποιας αφρικανικής χώρας, θα έκανα ακριβώς τα ίδια που κάνω τώρα;».
Ένα καλό παράδειγμα για το συγκεκριμένο θέμα, αποτελούν οι πολυσυζητημένες φωτογραφίες με μικρά παιδιά, που ανεβάζουν σχεδόν όλα τα άτομα που επισκέπτονται προορισμούς της Αφρικής και της Ασίας μέσω εθελοντικών προγραμμάτων. Άραγε οι άνθρωποι αυτοί θα έκαναν το ίδιο και σε μία επίσκεψη π.χ. σε κάποιο ελληνικό χωριό όπου οι κάτοικοί του βρίσκονται σε ανάγκη, π.χ. εξαιτίας κάποιας φυσικής καταστροφής;
Κοιτάμε μακριά και δεν βλέπουμε δίπλα μας
Πράγματι, εκατομμύρια άνθρωποι που κατοικούν σε χώρες της Αφρικής και της Ασίας βρίσκονται σε ανάγκη, καθώς αντιμετωπίζουν την στέρηση βασικών δικαιωμάτων, υπηρεσιών και αγαθών που είναι απαραίτητα για τη ζωή και την ευημερία τους. Παρόλα αυτά, οι άνθρωποι που βρίσκονται σε ανάγκη δεν κατοικούν μόνο σε μακρινές χώρες, αλλά υπάρχουν σχεδόν σε κάθε χώρα και ήπειρο, και σίγουρα βρίσκονται πολύ πιο κοντά μας από ότι φανταζόμαστε.
Η Ελλάδα είναι μία χώρα στην οποία τα άτομα που αντιμετωπίζουν φτώχεια, αστεγία, πείνα, φυσικές καταστροφές, μετανάστευση, κακοποίηση και στέρηση βασικών αγαθών είναι χιλιάδες, και είναι συχνά πραγματικά δίπλα μας. Δεν είναι απορίας άξιο γιατί να επιλέξουμε να ταξιδέψουμε μέχρι το Νεπάλ για να βοηθήσουμε μικρά παιδιά, όταν εκατοντάδες παιδιά στα ελληνικά ιδρύματα, νοσοκομεία και φυλακές στερούνται βασικών υπηρεσιών και αγαθών;
Ένα κι ένα κάνουν δύο
Η ουσία εδώ δεν είναι να ασκήσουμε απλώς κριτική και να δείξουμε με το δάχτυλο λέγοντας «Γιατί βοηθάς αυτούς και όχι εκείνους;». Αξίζει όμως να αναρωτηθούμε: Όταν ένα ταξίδι με εθελοντικό οργανισμό στην Αφρική κάνει μερικές εκατοντάδες ευρώ και όταν συχνά για να τα μαζέψουμε αυτά κάνουμε crowdfunding, ζητώντας από φίλους και γνωστούς λίγα χρήματα για να το πραγματοποιήσουμε, μήπως θα ήταν τελικά πιο ωφέλιμο, εφόσον θέλουμε πραγματικά να προσφέρουμε βοήθεια, να δώσουμε τα χρήματα αυτά απευθείας σε ανθρώπους που βρίσκονται σε ανάγκη και μένουν λίγα μόλις χιλιόμετρα από το σπίτι μας;
Ναι, οι άνθρωποι σε πολλές χώρες του κόσμου αντιμετωπίζουν απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης, στερούνται θεμελιωδών δικαιωμάτων και τους λείπουν αγαθά και υπηρεσίες που είναι απαραίτητα για τη ζωή τους. Παρόλα αυτά, αν θέλουμε να αλλάξει κάτι σε όλο αυτό, δεν αρκεί δυστυχώς να ταξιδέψουμε για 7 ή 10 μέρες στην Κένυα.
Η αλλαγή έρχεται μόνο αν αντιμετωπίσουμε το ζήτημα πολιτικά, αν διεκδικήσουμε ουσιαστικές αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο τα δυτικά κράτη παρεμβαίνουν στις πολιτικές ξένων χωρών, αν σταματήσουμε να υποστηρίζουμε το σύστημα που θεμελιώνει τη δική μας καλοπέραση πάνω στην ανθρώπινη εκμετάλλευση και φτώχεια.
Πρώτα απ’ όλα, όμως, θα πρέπει να διαβάσουμε ιστορία και να κοιταχτούμε στον καθρέφτη. Να αναρωτηθούμε μήπως κάποιοι άνθρωποι στερούνται δικαιωμάτων για να ζούμε εμείς με περιττές πολυτέλειες, αλλά ακόμη και αν, με το να κάνουμε μακρινά ταξίδια σε άλλες χώρες ώστε να εμπνευστούμε και να αποκτήσουμε εμπειρίες, συμβάλλει, άθελά μας, σε ένα ολόκληρο σύστημα που συντηρεί ακριβώς αυτό που θέλουμε να πολεμήσουμε: τις διακρίσεις, τη φτώχεια και τα στερεότυπα.