Είναι ένα παγκόσμιο γλωσσικό φαινόμενο που μας απασχολεί ήδη από το δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα.
Μέσω των σπουδών φύλου και της κοινωνιο-γλωσσολογίας έχει γίνει μια συστηματική προσπάθεια να το καταδείξουμε, να το μελετήσουμε και, το σημαντικότερο, να το αντιμετωπίσουμε. Στην Ελλάδα, ο γλωσσικός ρατσισμός έκανε την εμφάνισή του αργοπορημένα την προηγούμενη δεκαετία και, δυστυχώς, δεν έλαβε την προσοχή που του αναλογούσε. Αντιθέτως, έγινε δεκτός, ακόμα και από την ακαδημαϊκή κοινότητα, διστακτικά, ενώ ακόμα και σήμερα το ζήτημα τοποθετείται εσφαλμένα κάτω από την ομπρέλα της πολιτικης ορθότητας.
Καλές προθέσεις
Η γλώσσα είναι πολιτισμική, ιστορική και κοινωνική προέκταση των φυσικών ομιλητών της. Ένα από τα συχνότερα παραδείγματα που κυκλοφορούν σε άρθρα εκλαϊκευμένης γλωσσολογίας είναι ότι οι εσκιμώοι έχουν δεκάδες λέξεις για να περιγράψουν το χιόνι και τον πάγο. Ουσιαστικά, πρόκειται για όρους που λεξικά ανταποκρίνονται στις κλιματικές ανάγκες του τόπου όπου ζουν αυτοί οι άνθρωποι. Στον αντίποδα, οι μεσογειακές κοινωνίες που δεν είναι εξοικειωμένες με το βαρύ κλίμα, έχουν πολύ πιο περιορισμένο λεξιλόγιο για τα συγκεκριμένα καιρικά φαινόμενα.
Το παραπάνω παράδειγμα είναι πράγματι μια ενδιαφέρουσα και διακριτή περίπτωση του πώς η γλώσσα είναι αλληλένδετη με το περιβάλλον της. Καθώς επίσης και το γεγονός ότι εμείς συνεχίζουμε να αναφερόμαστε στον γηγενή πληθυσμό της Βορείου Αμερικής ως «εσκιμώοι» και όχι ως Ινουίτ, που είναι η αποδεκτή από εκείνους ονομασία. Η μη γενικευμένη χρήση της εθνικής ονομασίας ενός λαού είναι κακοποιητική πρακτική, ακόμα και αν η πρόθεση των ομιλητών δεν είναι τέτοια.
Κακές προθέσεις
Υπάρχει, αντίθετα, και η ηθελημένη χρήση εθνικών προσδιορισμών με αρνητικό περιεχόμενο. Στα ελληνικά, χρησιμοποιούμε ευρέως τη φράση: «Έγινα Τούρκος» και κάνουμε λόγο για «τουρκικές» τουαλέτες. Η φράση είναι απομεινάρι της οθωμανικής κατοχής και σημαίνει ότι ο ομιλών νευρίασε σε υπερβολικό βαθμό. Οι δε τουαλέτες δεν έχουν τίποτα τουρκικό. Ο χαρακτηρισμός τους ως τέτοιες, είναι ένας ακραία ρατσιστικός τρόπος να τις πούμε πρωτόγονες.
Η ελληνική κοινωνία που δεν ενδιαφέρθηκε ποτέ να εξερευνήσει σε πολιτισμικό και κοινωνικό βάθος την ευρύτερη γεωγραφική γειτονιά της, είναι το καλύτερο χωνευτήρι του σύγχρονου οριενταλισμού.
Γλωσσικός σεξισμός
Ένα από τα πλέον προβεβλημένα παρακλάδια του φαινομένου είναι ο γλωσσικός σεξισμός. Ως τέτοιος ορίζεται η άνιση αντιπροσώπευση των δύο φύλων στο εγχώριο λεξιλογικό και γραμματικό τομέα. Στα συνώνυμα της λέξης άνδρας, για παράδειγμα, θα συναντήσεις κυρίως θετικά φορτισμένα επίθετα, ενώ στη λέξη γυναίκα θα βρεις αρκετά αρνητικά. Ο γλωσσικός ρατσισμός απασχόλησε αρκετά την ελληνική πολιτική σκηνή όταν, αφού είχε περάσει πρώτα από τη Γαλλία το ζήτημα, τέθηκε θέμα η χρήση του θηλυκού όρου της λέξης «βουλευτής».
Δεκάδες άρθρα γράφτηκαν, οι μαθουσάλες της εγχώριας ακαδημαϊκής σκηνής πήραν θέση και τελικά, βρέθηκε μια μέση λύση που δεν εφαρμόζεται σχεδόν ποτέ από κανένα μέσο. Κανένας δημοσιογράφος δεν προσφωνεί την Δόμνα Μιχαηλίδου ως βουλεύτρια– βέβαια αυτό είναι το τελευταίο που πρέπει να μας ενδιαφέρει την παρούσα στιγμή. Ανάλογο ήταν και το καλωσόρισμα στη χρήση άλλων θηλυκών επαγγελματικών επιθέτων όπως η γιατρός (η γιατρίνα, βλέπετε, ήταν η γυναίκα του γιατρού), η μηχανικός και η πρόεδρος.
Η λύση ήταν να κρύψουμε τη σκόνη κάτω από το χαλί και να γυρίσουμε σελίδα. Παρόμοια τακτική χρησιμοποιείται και όταν κάποιος τολμάει να αναφέρει τις σεξιστικές ρίζες ορισμένων λέξεων όπως το παντρεύομαι (υπό + ανδρεύομαι), οπού σημαίνει κυριολεκτικά οτι η γυναίκα μπαίνει κάτω από την φροντίδα του άντρα της, και το νυμφεύομαι. Προφανώς, οι Έλληνες γλωσσολόγοι δεν ζητούν την κατάργηση των συγκεκριμένων λέξεων, αλλά τουλάχιστον να αναγνωριστούν οι κοινωνικές συνιστώσες που οδήγησαν στην δημιουργία τους. Η ίδια η γλώσσα, δηλαδή, να λειτουργεί επαγρυπνιστικά για τα κοινωνικά φαινόμενα που φέρει.
(ο/η/το)
Αυτό που πραγματικά μοιάζει εξωγήινο στα συντηρητικά μυαλά, είναι ο διαχωρισμός κοινωνικού και βιολογικού φύλου. Αν τύχει και πέσουν πάνω σε κείμενο που οι γραμματολογικές διαφορές είναι διακριτές, γίνεται πόλεμος. Εξού και όποια συζήτηση γύρω από το θέμα, ώστε να εκλαϊκευτεί η χρήση των σωστών αντωνυμιών, είναι σχεδόν αδύνατη πέρα από τα πλαίσια των ασφαλών ζωνών. Πάντως, εδώ πρέπει να γνωστοποιηθεί η αδυναμία λογισμικών ανάγνωσης για τυφλά άτομα ή με προβλήματα όρασης. Δυστυχώς η χρήση του @ στην κατάληξη των επιθέτων δεν αναγνωρίζεται από τα περισσότερα διαθέσιμα στα ελληνικά λογισμικά, δυσκολεύοντας πολύ τα άτομα που τα χρησιμοποιούν.
Η γλώσσα είναι ένα ζωντανό έκθεμα. Από τη μια, κάθε λέξη είναι απόρροια της γλωσσολογικής και κοινωνικής της ρίζας, από την άλλη καλείται να ανταπεξέλθει στις εν τη γεννέσει ανάγκες κάθε εποχής με συνέπεια και σεβασμό. Η εποχή που οι λέξεις έπεφταν ελαφριές σαν πούπουλα έχει παρέλθει. Η Δύση, που σε τόσο μεγάλο βαθμό έχει στηριχθεί στην εκπαίδευση των πολιτών της, οφείλει να μεριμνήσει για την επίλυση κακοποιητικών γλωσσικών –και μη– φαινομένων και να καθιερώσει την συμπερίληψη στον επικοινωνιακό τομέα. Δε σημαίνει ότι αποποιούμαστε τη γλώσσα μας, ούτε ότι ντρεπόμαστε για τις καταβολές της. Απλούστατα, αντιλαμβανόμαστε την ανάγκη να εξελιχθεί κι αυτή, όπως και κάθε έκφανση της ανθρώπινης ζωής, αφού, όπως λέει και το γνωστό ρητό, είναι κι η ίδια ένας ζωντανός οργανισμός.
Εικόνες: Shutterstock