Στους Φανούς, τις λυτρωτικές φωτιές που ανάβουν σε όλη την πόλη, ο κόσμος χορεύει, με ατελείωτο χύμα κρασί, κοζανίτικο κιχί και τα χάλκινα να συνοδεύουν μουσικά τα προκλητικά τραγούδια.
Μία μέρα δεν είναι ποτέ αρκετή για «ανατροπή, αμφισβήτηση ιδεών και ιεραρχίας και την κατάργηση των ορίων, που εμπεριέχει η Αποκριά». Μεγαλώνοντας στην πόλη της Κοζάνης, μυείσαι σε μια 12ήμερη γιορτή στους ρυθμούς της οποίας κινείται όλη η πόλη. Από την Τσικνοπέμπτη και κάθε μέρα μέχρι την Καθαρά Δευτέρα, πηγαίνεις από φωτιά σε φωτιά, δηλαδή στους Φανούς, όπου τρως, χορεύεις και τραγουδάς παραδοσιακά μεν, πονηρά δε άσματα, τα οποία αναβιώνουν γύρω από τα εορταστικά πυρά.
Ο Φανός Πηγάδ΄ Κεραμαριό είναι το πρώτο άναμμα φωτιάς που δίνει το εναρκτήριο λάκτισμα για το αποκριάτικο γλέντι. Ο σύλλογος κάθε γειτονιάς φροντίζει να φτιάχνει τα δικά του φαγητά, όπως το κιχί (η τοπική στριφτή τυρόπιτα) και να το προσφέρει δωρεάν μαζί με άφθονο κρασί. Τα χάλινα πνευστά δίνουν τον παλμό και το ρυθμό.
Όπως γράφει η Ματίνα Τσικριτζή Μόμτσιου, συλλογέας λαογραφικού και γλωσσολογικού υλικού και συγγραφέας του βιβλίου «Αποκριά στην Κοζάνη, από μέσα απ’ το χορό»: «Πυρήνας και εστιακό σημείο είναι o Φανός, εορταστική πυρά που ανάβει στα σταυροδρόμια της πόλης εδώ και αιώνες, αποδεικνύοντας την ανθεκτικότητα του εθίμου και τις βαθιές του ρίζες στις καρδιές των Κοζανιτών, που δεν μπορούν να διανοηθούν τις Αποκριές χωρίς αυτόν».
«Η Κοζανίτικη Αποκριά, από κοινού με παρόμοιες γιορτές ή ιεροτελεστίες που συναντώνται τέτοια εποχή του έτους κυρίως στον Βορειοελλαδικό χώρο, αποτελεί κομμάτι της νεοελληνικής αγροτικής Αποκριάς με φανερή παγανιστική προέλευση. Όπως και όλα τα λατρευτικά έθιμα που συνδέονται με τα γυρίσματα του χρόνου και κυρίως το πέρασμα από το χειμώνα στην άνοιξη, διαθέτει κι αυτή απίστευτη ανθεκτικότητα καθώς είναι συνδεδεμένη με τη συνέχεια της ζωής», συνεχίζει η Ματίνα Τσικριτζή Μόμτσιου.
Στη Μικρή Αποκριά, ο βασιλιάς των ημερών, ο καρνάβαλος, κατεβαίνει στην Κοζάνη. Με χιλιάδες παιδιά να προπορεύονται, χορεύοντας στους ήχους της Δημοτικής Μπάντας, της Πανδώρας, δημιουργείται ένα πολύχρωμο «ποτάμι» ανθρώπων που κυλάει ρυθμικά και κατακλύζει το κέντρο της πόλης.
Από την Αποκριά στην Κοζάνη δεν θα μπορούσε φυσικά να λείπει το κυνήγι θησαυρού. Τα Sourd Games, ένα ξεχωριστό κυνήγι θησαυρού, πραγματοποιήθηκαν πρώτη φορά το 1997 και έγιναν πολύ δημοφιλή στην κοζανίτικη νεολαία. Το κέντρο της πόλης, το πρωί της Παρασκευής πριν τη Μεγάλη Αποκριά, μεταμορφώνεται σε ένα μεγάλο «λούνα παρκ», με χρώματα και αλεύρια και νερά από τις σκυταλοδρομίες να ξεχύνονται παντού στους δρόμους, όμως το «λέρωμα» αυτό είναι το διασκεδαστικό κομμάτι των παιχνιδιών. Τα γέλια των παιδιών και τα ευχάριστα ποδοβολητά τους ακούγονται σε όλη την πόλη.
Αυτοί οι αγώνες «σιουρδαμάρας» έχουν πάντα μεγάλη συμμετοχή, περίπου 2.000 μαθήτριες και μαθητές των Γυμνασίων και Λυκείων της πόλης, που συγκεντρώνονται στην Κεντρική Πλατεία, φορώντας ίδια μπλουζάκια και έχοντας το ξεχωριστό όνομα και διακριτικό της ομάδας τους, πριν ξεκινήσουν τα παιχνίδια. Η αλήθεια είναι πως δεν έχει σημασία ποια ομάδα θα νικήσει. Τα χαμόγελα είναι αυτά που μετρούν στο τέλος της ημέρας.
Η Αποκριά στην Κοζάνη, πέρα από την διασκέδαση, «εστιάζει στην ιδέα της ανατροπής της καθιερωμένης κοινωνικής και κοσμικής τάξης πραγμάτων, αμφισβητώντας αξίες και ιεραρχίες και καταργώντας όρια πράξεων και λόγων».
Η ιστορία θέλει την κοζανίτικη αποκριά να συνδέεται με τα Ρωμαϊκά Λουπερκάλια και Σατουρνάλια, δηλαδή της «λατρείας των θεών και της ανάγκης για ψυχαγωγία μέχρι ακολασίας, αλλά κυρίως με τις Βυζαντινές Καλένδες, γιορτές και μεταμφιέσεις».
Το 1950, ιδρύθηκε ο Τουριστικός σύλλογος «Λασσάνης» και η Αποκριά στην Κοζάνη αναβίωσε ξανά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. «Η πόλη συνέχισε να ξεφαντώνει με μεγάλη συμμετοχή κόσμου, κυρίως στους Φανούς, για αρκετά χρόνια. Μετά το Απριλιανό πραξικόπημα του 1967 όμως, παρατηρείται σταδιακή φθορά και τελικός μαρασμός της. Φυσικό ήταν. Η Αποκριά, σαν γιορτή που απαιτεί απόλυτη ελευθερία έκφρασης, μαραζώνει σε περιόδους πολιτικής καταπίεσης και καταδυνάστευσης. Οι τύραννοι τη φοβούνται γιατί από τη φύση της είναι ανατρεπτική και στρέφεται κατά της εξουσίας» συνεχίζει η συλλογέας.
Η μοναδικότητα του φανού και της Αποκριάς στην Κοζάνη
Σε πολλά μέρη στην Βόρεια Ελλάδα ανάβουν εορταστικές καθαρτήριες πυρές, με τους ανθρώπους να χορεύουν και να τραγουδούν γύρω απ’ αυτές καλώντας μαγικά τις υπερφυσικές δυνάμεις να τους χαρίσουν υγεία, γονιμότητα, αφθονία. Τι είναι αυτό που κάνει το Φανό της Κοζάνης ξεχωριστό;
Η μοναδικότητα του κοζανίτικου φανού έγκειται στο γεγονός ότι η φωτιά συνδυάζεται με το ιδιότυπο αποκριάτικο τραγούδι και το χορό γύρω από αυτήν. Ο Φανός στην Κοζάνη έχει να κάνει και με την «ιδέα της ανατροπής, της αμφισβήτησης ιδεών και ιεραρχίας και την κατάργηση των ορίων, που εμπεριέχει η Αποκριά».
Γύρω από την φωτιά, σχηματίζεται ένας κύκλος με επικεφαλή τον κορυφαίο τραγουδιστή, ο οποίος τραγουδάει πρώτος τα παραδοσιακά τραγούδια του Φανού και ο «Χορός» ακολουθεί, επαναλαμβάνοντας τον κάθε στίχο. Από πίσω, τ’ «άργανα» συνοδεύουν μουσικά το γλέντι.
Ειδικότερα, μας λέει η Ματίνα Τσικριτζή Μόμτσιου, «καίει πάνω σε ένα είδος βωμού, κρατιέται σταθερή όλη τη νύχτα με λίγη προσπάθεια και καύσιμα, και επιτρέπει τη συγκέντρωση μεγάλου πλήθους γύρω της. Αυτό εξασφαλίζει διάρκεια στην τελετή, πράγμα που με τη σειρά του επιτρέπει και πολλές εναλλαγές ατμόσφαιρας και διάθεσης με μεγάλη ποικιλία».
Ο κόσμος την Κυριακή της Αποκριάς μετακινείται από Φανό σε Φανό και ξεκινάει έτσι κάθε φορά να διασκεδάζει σε μια καινούρια γιορτή, «μέσα σε μια πόλη που φλέγεται ολόκληρη στο Διονυσιακό αυτό γλέντι».
Η φωτιά καίει ασίγαστη όλο το βράδυ και οι αναστολές απελευθερώνονται στο έπακρο. Η Αποκριά στην Κοζάνη, λένε, είναι από τις καλύτερες αποκριάτικες εμπειρίες…