Η Χρύσα Λύκου μίλησε με την καλλιτέχνιδα που φωτογράφισε τους τελευταίους επιζώντες του Άουσβιτς / “Να μην ξαναπεράσει η ανθρωπότητα κάτι αντίστοιχο, ήταν η επιθυμία όλων τους”.
“Γέροι με άσπρα μαλλιά να τρέχουν με τις παντόφλες, τα μικρά να ουρλιάζουν. Θα γυρίσουμε μάνα, μη στεναχωριέσαι. Ο διωγμός αυτός, παιδιά, ήταν το κάτι άλλο. Μας έβαλαν σε φορτηγά αυτοκίνητα, άλλα ανοιχτά κι άλλα κλειστά και πήραμε τον δρόμο της καταστροφής”.
“Παιδιά, δεν μπορώ να περιγράψω, δεν μπορώ μου είναι αδύνατον. Γιατί, Θεέ μου; Γιατί; Τι κάναμε; Ένας Θεός είναι για όλους, γιατί μας πονάς τόσο πολύ;”.
Δεν θυμάμαι αν όσα περιέγραψε η Εσθήρ Κοέν για το Άουσβιτς τα άκουσα πριν ή μετά την επίσκεψή μου στην Πολωνία, πριν ή μετά από εκείνο το τρένο που μας έφτασε μπροστά από εκείνη τη σιδερένια πύλη προς το νήμα που τρεμόπαιζε τη ζωή.
“Η αυγουστιάτικη βροχή έπεφτε ακούραστη πάνω από τα κεφάλια μας, η λάσπη κάλυπτε τους αστραγάλους μας. Έτσι, μέσα σε ένα ψευτοαδιάβροχο σταθήκαμε μπροστά από βιτρίνες γεμάτες τσαλακωμένα παπούτσια, γυαλιά μυωπίας και κουβάρια μαλλιών”.
“Αληθινών μαλλιών, από εκείνα που χτενίζουμε το πρωί ή που λούζουμε το βράδυ στο κεφάλι μας. Λίγο πιο κάτω ένας διάδρομος γεμάτος φωτογραφίες με ξυρισμένα κεφάλια που στερεώνονταν πάνω σε αποστεωμένα σώματα”.
Μάλλον όταν δεν μπορείς να φανταστείς ένα γεγονός, σημαίνει ότι κάτι πολύ κακό έχει συμβεί. Άρχισα, λοιπόν, να αναζητώ αν υπάρχουν ακόμη στη ζωή εκείνες κι εκείνοι που στο σώμα και στην ψυχή τους χαρτογραφήθηκε μια από τις πιο ντροπιαστικές στιγμές της ανθρωπότητας. Δυστυχώς, διαπίστωσα ότι “έφυγαν” πια και οι τελευταίοι. Μέσα από αυτή την έρευνα, όμως, είχα την τύχη να συναντηθώ με το έργο της Αρτέμιδος Αλκαλάη, μιας καλλιτέχνιδας που η εργασία της διαπερνάται από το τραύμα του Ολοκαυτώματος, αποτυπώνοντας τη μνήμη, με έναν τρόπο πιο ήπιο, σε ένα γεγονός που όλα γδέρνουν.
“Προέρχομαι από Εβραϊκή οικογένεια με μεγάλες απώλειες στα στρατόπεδα συγκέντρωσης κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Ο παππούς μου – ο πατέρας του πατέρα μου – δολοφονήθηκε στο Άουσβιτς, καθώς και πολλά άλλα μέλη της οικογένειάς μας”, μου λέει καθώς ξεφυλλίζω τον πρώτο από τους καταλόγους των εκθέσεών της, εκείνον με τις μαριονέτες.
Μαριονέτες παραπέμπουν σε εικόνες μεγάλων καταστροφών
Μου εξηγεί ότι χρειάστηκε χρόνο για να ωριμάσει μέσα της η ιδέα, αλλά και να βρει τη δύναμη, να ασχοληθεί με αυτό το σημαντικό ιστορικό κεφάλαιο
Ο σκελετός από τις μαριονέτες είναι από ξύλο, ενώ το κεφάλι κι άλλα μέλη του σώματος είναι φτιαγμένα από χαρτοπολτό. Δεν φοράνε ρούχα. “Στα τέλη της δεκαετίας του ’90 αποφάσισα να διαχειριστώ κατά κάποιον τρόπο το τραύμα, την απώλεια και την απουσία μέσα από το παιχνίδι της μαριονέτας”.
“Έτσι, μπορεί κανείς να δει ολόκληρες μαριονέτες σε μια σύνθεση που να θυμίζουν εικόνες από μεγάλες καταστροφές, είτε φυσικές είτε γενοκτονίες και πολέμους. Για μένα, ήταν ένας πιo έμμεσος τρόπος, μια προσωπική επιλογή να μην απεικονίσω ή να αναπαραστήσω σκηνές πολέμου και βίας”.
Ένα παντρεμένο ζευγάρι είναι το πρώτο έργο που έφτιαξε και το μόνο το οποίο έχει ντύσει, έχει ράψει μόνη της τα νυφικά ρούχα. Από κάτω τους υπάρχουν άλλες γυμνές ξαπλωμένες μαριονέτες. “Το ζευγάρι που έζησε μαζί σε αντίθεση με όλους αυτούς που δεν τα κατάφεραν”.
Μαριονέτες-Παντρεμένο ζευγάρι
Την ρωτάω αν έχει αφηγήσεις των δικών της ανθρώπων από το Άουσβιτς
“Οι γονείς μου αποσιωπούσαν τα γεγονότα για πολλές δεκαετίες. Οι επιζώντες άρχισαν να μιλούν στα παιδιά τους πολύ αργότερα, αλλά και πάλι περιορισμένα. Περισσότερο θα μπορούσα να πω ότι οι παππούδες και οι γιαγιάδες μίλησαν στα εγγόνια τους, παρά στα παιδιά τους κι αυτό γιατί είχαν περάσει πια αρκετές δεκαετίες. Αντιλήφθηκαν οι ίδιοι την ανάγκη να διασωθεί η μνήμη, ατομική και συλλογική”.
“Με τα κινηματογραφικά έργα και τις τηλεοπτικές σειρές, ο κόσμος άρχισε να εξοικειώνεται κι εγώ με τη σειρά μου να παρακολουθώ πιο στενά οτιδήποτε έχει σχέση με τη γενοκτονία αυτή”.
“Ο πατέρας μου δεν μπορούσε να δει κανένα έργο για το Ολοκαύτωμα, ούτε να διαβάσει έργα στρατοπεδικής λογοτεχνίας και ιστορικές μελέτες. Μάλιστα, είχε αναστατωθεί πολύ όταν παρουσίασα την έκθεση με τις μαριονέτες, ακόμη στα τέλη της δεκαετίας του ’90 δεν μπορούσε να διαχειριστεί το τραύμα αυτό”.
Η Άρτεμις Αλκαλάη, θεωρεί ότι οι επιζώντες, για να μπορέσουν συνεχίσουν τη ζωή τους ή να την ξαναπιάσουν από την αρχή, χρειάστηκαν τη γόνιμη “λήθη” εκείνης της πρώτου περίοδου. Έτσι κατάφεραν οι άνθρωποι αυτοί να υπάρχουν.
“Όλα όσα συνέβησαν, μεταφέρθηκαν όχι μόνο στη δεύτερη, αλλά και στην τρίτη γενιά και κάποια στιγμή, κάποιος από την οικογένεια που έχει θιγεί, αναλαμβάνει να διασώσει τη μνήμη με τον δικό του προσωπικό τρόπο”.
Από τις μαριονέτες στα σπίτια
Το ταξίδι στο έργο της Αρτέμιδος Αλκαλάη, το διατρέχει με συνέπεια η τρυφερότητα και η επανοικειοποίηση του ανοίκειου. Στο επίκεντρο της εργασίας της μπαίνουν τα σπίτια, ο τόπος από τον οποίο εκτοπίστηκαν πρώτα οι άνθρωποι αυτοί.
“Εδώ και τριάντα χρόνια “το σπίτι”, η οικία, με τους συμβολισμούς και τους συνειρμούς που αυτό φέρει, είναι ένα από τα κεντρικά θέματα της δουλειάς μου και των εκθέσεών μου”.
“Οι άνθρωποι αυτοί άφησαν πίσω τους το λίκνο της στοργής και της οικογενειακής αγάπης, έχασαν τους ανθρώπους που ζούσαν μαζί μέσα σε αυτό, έχασαν την πατρίδα και τη γλώσσα τους”.
“Το αναφέρω αυτό, γιατί πολλοί από τους επιζώντες δεν επέστρεψαν. Όχι μόνο αυτοί που εξοντώθηκαν, αλλά και εκείνοι που μετανάστευσαν σε άλλες χώρες, γιατί δεν μπόρεσαν να γυρίσουν πίσω, δεν άντεχαν να ζήσουν με τα φαντάσματα τους παρελθόντος. ‘Έπρεπε να δημιουργήσουν ξανά ένα νέο σπίτι, μια νέα ζωή μετά τα στρατόπεδα”.
Μαριονέτες που μαρτυρούν τον βάναυσο θάνατο στα στρατόπεδα συγκέντρωσης
Από τα σπίτια στους ίδιους τους επιζώντες
“Από το 2012, μόλις ολοκλήρωσα τη δουλειά με τα σπίτια, θεώρησα ότι έχω πλέον τη δύναμη να αντιμετωπίσω τους ίδιους του επιζώντες, τους “πρωταγωνιστές” αυτής της τραγωδίας. Πήγα σε διάφορα μέρη του κόσμου, ήθελα να προλάβω να συνομιλήσω με όσες κι όσους βρίσκονταν ακόμη στη ζωή.
“Μίλησα μαζί τους και κατέγραψα τις μαρτυρίες τους μέσω βίντεο και φωτογραφιών, τις οποίες άρχισα να εκθέτω από το 2014. Η δουλειά αυτή εκτέθηκε εκτενώς στην Ελλάδα και στο εξωτερικό”.
“Σε αυτά τα πορτρέτα, λοιπόν, στο ίδιο φωτογραφικό πλάνο με τους επιζώντες τοποθέτησα κι από ένα έργο μου, «το σπίτι»”.
Η τελευταία έκθεση της Αρτέμιδος Αλκαλάη έγινε το 2020 στη Συναγωγή της Κέρκυρας, με οργανωτές και οικοδεσπότες την εβραϊκή κοινότητα της Κέρκυρας – με τον μικρό πια εβραϊκό πληθυσμό καθώς και τη Γερμανική Πρεσβεία. Η επιμελήτρια αυτού του εικαστικού-ερευνητικού πρότζεκτ και της έκθεσης ήταν η Ευγενία Αλεξάκη, Δρ. Ιστορίας της Τέχνης.
Ντίνος Μάτσας-Επιζών
Η τρέχουσα έρευνά της επικεντρώνεται στον ρόλο της τέχνης στη διεργασία του επώδυνου και τραυματικού ιστορικού παρελθόντος και στις διασταυρώσεις τέχνης και ιστορικής μνήμης, εστιάζοντας σε σύγχρονες αντι-μνημειακές, καλλιτεχνικές πρακτικές μνημόνευσης του Ολοκαυτώματος και των ναζιστικών εγκλημάτων.
“Κάναμε μια έκθεση στη συναγωγή της Κέρκυρας, με τους Εβραίους που εκτοπίστηκαν από το νησί, επέζησαν από το Άουσβιτς και ήταν ακόμη εν ζωή όταν εγώ ξεκίνησα την έρευνά μου το 2012”.
Παρατηρώ τις φωτογραφίες. Τα βλέμματα, τον τρόπο που έχουν τοποθετήσει οι άνθρωποι αυτοί τα χέρια τους, το περιβάλλον γύρω τους.
“Μου μίλησαν για όσα έχασαν, για όσα μπόρεσαν να διασώσουν. Μου περιέγραψαν τη ζωή πριν τον πόλεμο, την εμπειρία τους στα στρατόπεδα και τη ζωή τους μετά. Μου αφηγήθηκαν μόνο όσα μπορούσαν”.
“Με την πανδημία, δυστυχώς, σταμάτησαν τα ταξίδια μου και οι συναντήσεις μας. Είχα κανονίσει να δω επιζώντες που τελικά «συνάντησα» μέσω ψηφιακών πλατφορμών, αλλά πολλοί δεν υπήρχαν πλέον στη ζωή όταν τελείωσε η πανδημία. Κατάφερα, όμως, και βρήκα τα παιδιά τους, τη δεύτερη γενιά Ολοκαυτώματος, όπως λέγεται, αλλά και την τρίτη γενιά, τα εγγόνια τους”.
Σάντρα Μάτσα-Επιζήσασα
Αυτό το πρότζεκτ με συγκινεί αφάνταστα, λειτουργεί σαν ένα άυλο μνημείο, σύμφωνα με την Ευγενία Αλεξάκη. Είναι ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της δουλειάς μου, ενώνει τα εικαστικά με την ερευνητική δουλειά”.
Μιλάμε για τα ταξίδια που έκανε για χάρη αυτής της εργασίας, τους τόπους που βρέθηκε. “Εκτός φυσικά από την Αθήνα, ταξίδεψα στη Θεσσαλονίκη, στη Λάρισα, στον Βόλο, τη Ρόδο και την Κέρκυρα. Επίσης, επισκέφτηκα τη Γαλλία, το Βέλγιο, την Ιταλία και το Ισραήλ, ενώ έχω φωτογραφίσει και κάποιον που ήρθε από την Αμερική κι έτσι δεν χρειάστηκε να κάνω αυτό το ταξίδι”.
“Να μην ξαναγίνει ποτέ κάτι τέτοιο, με τον τρόπο, το μέγεθος και τη βιαιότητα που έγινε, να μην ξαναπεράσει η ανθρωπότητα κάτι αντίστοιχο, ήταν η επιθυμία κι η ευχή όλων των επιζώντων”.
“Στην αρχή, είχα την εντύπωση ότι η ιστορία του κάθε επιζώντα είναι σχεδόν ίδια. Συνομιλώντας, όμως, με τους ανθρώπους αυτούς, είδα ότι κάθε ιστορία ήταν μοναδική”.
“Αρκετοί μου τραγούδησαν στίχους που είχαν φτιάξει στο στρατόπεδο, βασισμένους σε ελληνικές μελωδίες, ώστε να μπορούν να συνεννοούνται μεταξύ τους, να εκφράζουν την πίκρα τους, την αγωνία τους και την ελπίδα τους. Είναι φοβερά σημαντικό ότι μπορούσαν και δημιουργούσαν. Στήριζαν ο ένας τον άλλον, προσπαθούσαν να στέκονται σαν ομάδα κι όχι σαν μονάδα”.
Το σπίτι
Την ρωτάω αν μπόρεσε να διακρίνει τι είναι αυτό που κάνει έναν άνθρωπο να αντέχει όλη αυτήν τη δυστυχία
“Πολλούς τους κράτησε η πίστη στον Θεό. Άλλοι, βέβαια, στο Άουσβιτς έχασαν την πίστη τους. Υπάρχει Θεός μετά το Άουσβιτς; Πρόκειται για ένα σημαντικό μεταπολεμικό φιλοσοφικό ερώτημα. Τους κράτησαν η ψυχική τους δύναμη, η ελπίδα για τη ζωή την δική τους και των αγαπημένων τους, η πίστη στον άνθρωπο. Ακόμη κι εκεί μέσα”.
Συζητάμε για τις εσωτερικές διεργασίες που αναδύθηκαν μετέπειτα, στην επεξεργασία του υλικού που συνέλεξε. “Την ώρα που έβγαζα τις φωτογραφίες και τα βίντεο, δεν αντιλαμβανόμουν τι ακριβώς γινόταν λόγω της συγκίνησης για τη συνάντησή μας”.
Ερικέτη Βελέλη-Επιζήσασα
“Πολύ μετά, ακούγοντας και βλέποντας τις μαρτυρίες, η συγκίνησή μου ήταν εξίσου μεγάλη. Βρέθηκα μαζί τους μέσω της οθόνης, ξανά, πρόσωπο με πρόσωπο. Αρκετοί τότε είχαν ήδη φύγει από τη ζωή, οπότε βλέποντάς τους μπροστά μου, αντιλήφθηκα σε βάθος τη σπουδαιότητα των μαρτυριών τους που υπήρξαν από τις τελευταίες που έδωσαν”.
Αυτό που επεδίωκαν οι ναζί, ήταν να χαθεί η ανθρώπινη υπόσταση. Όλες και όλοι τους θεώρησαν σημαντική τη φωτογράφιση αυτή – για πολλούς ήταν η τελευταία τους φωτογραφία και μέσω αυτής διασώθηκε η μορφή τους. Σεβάστηκα τη μορφή τους, ήθελα να αποτυπώσω την εικόνα με την αξιοπρέπεια που οι ίδιοι ήθελαν να αφήσουν σαν παρακαταθήκη στον κόσμο”.
Ρεβέκκα Ααρών-Επιζήσασα
Σχολιάζουμε το γεγονός ότι οι άντρες που φωτογράφισε ήταν λιγότεροι από τις γυναίκες
“Αρχικά, από τα στρατόπεδα βγήκαν πιο πολλοί άντρες. Καθώς, όμως, πέρναγαν οι δεκαετίες, “έφευγαν” πρώτοι από τη ζωή κι έτσι έμειναν περισσότερες γυναίκες. Εγώ, τους συνάντησα από ηλικίες 80 μέχρι και 104 ετών. Πήγαινα πάντα στον δικό τους χώρο: Τα σπίτια τους, τα γραφεία ή καταστήματα τους, σε ξενοδοχεία, σε οίκους ευγηρίας, σε μουσεία και πάντα φωτογράφιζα και τους ανθρώπους που βρίσκονταν μαζί τους στη διάρκεια της συνάντησής μας”.
Ο αριθμός στο χέρι
Κοιτάζω τα χέρια τους, πλησιάζω τις φωτογραφίες στο πρόσωπο που, προσπαθώ να διακρίνω τον αριθμό που υπάρχει χαραγμένος.
“Για πολλούς, το τατουάζ με τον αριθμό είναι σοκαριστικό. Για εμάς, όμως, είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας αυτών των ανθρώπων που αγαπάμε. Από τους 67 ανθρώπους που φωτογράφισα, μόνο μια το είχε αφαιρέσει. Με αυτόν τον τρόπο αισθανόταν πως θα μπορούσε να απαλύνει λίγο τον πόνο”.
“Ήθελα στις φωτογραφίες να φανεί ο αριθμός, τον βάζω συνειδητά σε πρώτο πλάνο, ώστε να μην υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία ότι πρόκειται για επιζώντες από το Άουσβιτς. Υπάρχουν οι αρνητές του Ολοκαυτώματος είναι ένα ισχυρό ρεύμα εδώ και αρκετές δεκαετίες. Επίσης, σκέφτηκα ότι θα βοηθήσει τη νέα γενιά να κατανοήσει τις πρακτικές υπανθρωποποίησης στα ναζιστικά στρατόπεδα”.
Νάτα Όσμο-Επιζήσασα
Απ’ τη χαραμάδα του Άουσβιτς, εκεί όπου απ’ τον άνθρωπο αφαιρέθηκε ο άνθρωπος, κύλησε μια σταγόνα έρωτα.
“Είχα μια θεία, η κόρη της αδερφής της γιαγιάς μου. Εκτοπίστηκε οικογενειακώς από την Αθήνα, όλη της η οικογένεια δολοφονήθηκε στο Άουσβιτς εκτός από εκείνη. Εκεί, λοιπόν, ερωτεύτηκε έναν επιζώντα”.
“Κατά τη διάρκεια της μεταφοράς τους στο στρατόπεδο ή στην απελευθέρωση σε στρατόπεδα προσφύγων, δεν ξέρω με σιγουριά γιατί δεν προλάβαμε να μιλήσουμε γι’ αυτά. Ήταν ένα θέμα που ποτέ δεν θίξαμε. Όμως ναι, υπήρξε και έρωτας”.
“Προσπαθώ να διασώσω την ατομική και συλλογική μνήμη με ό,τι εργαλεία διαθέτω. Η μνήμη νοηματοδοτεί τη ζωή μας, είναι πολύ σημαντική για την απόκτηση γνώσης, συνείδησης του εαυτού μας και ταυτότητας. Είναι δικαίωμα του κάθε πολίτη να γνωρίζει την ιστορία του”.
“Η δύναμη της ψυχής τους και η αγάπη για τη ζωή, υπήρξε για μένα ένα αξεπέραστο μάθημα. Τους είμαι για πάντα ευγνώμων”.
www.greekjewsholocaustsurvivors.art