Απ’ ό,τι φαίνεται, σχεδόν όλοι λένε ψέματα.
Shocking; Καθόλου. Αυτό που είναι σοκαριστικό, ωστόσο, είναι πως το 95% από εμάς λέμε ψέματα κάθε εβδομάδα, σύμφωνα με έρευνα ψυχολόγου. Από τη μία, έχουμε τα εγωιστικά μαύρα ψέματα και από την άλλη έχουμε τα λευκά ψέματα – μικρά «ευγενικά» ψέματα που κάποιος μπορεί να πει, στην πλειοψηφία για να αποφύγει μια άβολη κατάσταση. Υπάρχει, όμως, και μια τρίτη κατηγορία: Τα «μπλε ψέματα» – ή αλλιώς, «blue lies».
Ψέματα για την υποστήριξη και την προστασία μιας ομάδας
Τα «μπλε ψέματα» βρίσκονται ανάμεσα στα γενναιόδωρα «λευκά ψέματα» και τα «εγωιστικά μαύρα». Οι ερευνητές τα χρησιμοποιούν για να περιγράψουν το «ψέμα στο όνομα του συλλογικού καλού».
Θεωρητικά, όποιος λέει «μπλε ψέματα» προσπαθεί να προστατεύσει κάποιον από κάτι. Με άλλα λόγια, είναι ψέματα που αποσκοπούν στο να επωφεληθεί μια ομάδα ή μια συλλογικότητα.
Επίσης, ενδέχεται να ειπωθούν προκειμένου να υπονομεύσουν τους αντιπάλους της ομάδας αυτής. Αποτελούν, κατά κάποιον τρόπο, ένδειξη υποταγής στις κοινωνικές ομάδες στις οποίες ανήκουμε.
Ο όρος επινοήθηκε για να περιγράψει τα ψέματα που έλεγαν οι αστυνομικοί για να προστατεύσουν κάποιον από το περιβάλλον τους.
Διότι, το ψέμα με σκοπό να προστατευθεί ένας άλλος αστυνομικός από την τιμωρία, θεωρούταν ηθικό. Από τότε μέχρι και σήμερα, τα «μπλε ψέματα» θεωρούνται επιτρεπτά επειδή υποστηρίζεται ότι λέγονται καλοπροαίρετα.
Όπως εξηγεί ο ψυχολόγος του Πανεπιστημίου του Τορόντο, Kang Lee, τα «μπλε ψέματα» υπάρχουν παντού. Ο Lee ήταν μέρος μιας μελέτης του 2008 που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Developmental Science, η οποία υποστήριξε ότι τα «μπλε ψέματα» είναι «διαδεδομένα» στον κόσμο των ενηλίκων – ιδιαίτερα στον κόσμο του αθλητισμού, των επιχειρήσεων και της πολιτικής.
Για παράδειγμα, οι μυστικοί πράκτορες ενδέχεται να ψεύδονται, αλλά το κάνουν για χάρη της εθνικής ασφάλειας μιας χώρας. Όπως εξηγεί ο συγγραφέας, Jeremy Adam Smith, στο Scientific American:
«Σε όλο τον κόσμο, τα παιδιά μεγαλώνουν ακούγοντας ιστορίες ηρώων που επιδίδονται σε εξαπάτηση και βία για λογαριασμό των ομάδων τους. Στον «Πόλεμο των Άστρων», για παράδειγμα, η πριγκίπισσα Λέια ψεύδεται για την τοποθεσία της μυστικής βάσης των Επαναστατών. Στα μυθιστορήματα του «Harry Potter» (spoiler alert!), όλη η ζωή του διπλού πράκτορα, Severus Snape, είναι ένα ψέμα, αν και «μπλε» ψέμα».
Μπλε ψέματα και πολιτική
Όταν κάποιος μας λέει ψέματα, το θεωρούμε απαράδεκτο από ηθικής άποψης. Ωστόσο, αν κάποιος λέει ψέματα προς όφελός μας, κάνουμε συχνά τα στραβά μάτια.
Κατά συνέπεια, το να λέμε ψέματα για να υποστηρίξουμε την πολιτική μας ομάδα ή για να βλάψουμε αντίπαλες ομάδες, θεωρείται συχνά ηθικά δικαιολογημένο.
Για παράδειγμα, η εξαπάτηση του Trump φαίνεται να ενίσχυσε τη στήριξή του κατά τη διάρκεια των προεδρικών εκλογών των ΗΠΑ το 2016. Τώρα, κάθε φορά που αποκαλύπτεται ένα ψέμα, η υποστήριξή του μεταξύ των Ρεπουμπλικάνων δεν φαίνεται να κλονίζεται ιδιαίτερα.
Αυτό έχει οδηγήσει πολλούς να αναρωτηθούν: Πώς τα καταφέρνει ο πρώην πρόεδρος και τη γλιτώνει έτσι; Πώς μπορεί να λέει τόσα πολλά ψέματα και να εξακολουθεί να κερδίζει την υποστήριξη πολλών Αμερικανών; Η απάντηση βρίσκεται στα «μπλε ψέματα».
Σε μια στήλη για την εφημερίδα «Toronto Star», ο συγγραφέας Daniel Dale αναφέρει έναν υποστηρικτή του Trump ονόματι James Cassidy, ο οποίος δεν νοιάστηκε για το γεγονός ότι ο τότε πρόεδρος έλεγε ψέματα σε μια σειρά από tweets, κατηγορώντας τον Barack Obama ότι παρακολουθούσε τις γραμμές του στον Πύργο Trump.
Αν και τα «μπλε ψέματα» αποσκοπούν στην ανάδειξη των δικών μας (πολιτικών) συμφερόντων και στην υπονόμευση των (πολιτικών) αντιπάλων, στην περίπτωση του Trump, τα ψέματά του δεν είχαν κανέναν σοβαρό αντίκτυπο.
Ο λόγος για τον οποίο ο Trump τη γλιτώνει είναι επειδή τα ψέματά του στοχοποιούν τους αντιπάλους των υποστηρικτών του, όπως τον Obama, τον Biden και τους Δημοκρατικούς, γενικότερα. Πολλοί λατρεύουν αυτά τα ψέματα.
Ξέρουν ότι δεν είναι αλήθεια, αλλά σκέφτονται: «Ας το διασκεδάσουμε – ναι, είναι ψέμα, αλλά κάνει τους Δημοκρατικούς να φαίνονται σε δυσχερή θέση, οπότε δεν έχω πρόβλημα». Όσο περισσότερο απειλείται μια ομάδα, άλλωστε, τόσο περισσότερο τείνει να αποδέχεται τα «μπλε ψέματα».
Μπλε ψέματα και ανταγωνισμός
Εκεί που τα «λευκά ψέματα» συσπειρώνουν τους ανθρώπους, τα «μπλε ψέματα» ενώνουν όσους βρίσκονται στην ίδια ομάδα, ενώ ταυτόχρονα απομακρύνουν αυτούς που ανήκουν σε διαφορετικές ομάδες.
Αυτό αναδεικνύει μια δύσκολη αλήθεια για το είδος μας: Είμαστε βαθιά κοινωνικά πλάσματα, τείνουμε, όμως, να χωριζόμαστε σε ανταγωνιστικές ομάδες, κυρίως με σκοπό την κατανομή των πόρων.
Οι άνθρωποι μπορεί από τη μία, δηλαδή, να είναι συμπονετικοί, ενσυναισθητικοί, γενναιόδωροι και ειλικρινείς μέσα στην ομάδα τους, και από την άλλη να είναι αντικοινωνικοί απέναντι σε άτομα που δεν ανήκουν στην ομάδα τους ή δεν έχουν κοινά συμφέροντα.
Εν τέλει, τα ψέματα, ό,τι χρώμα και αν έχουν, προκαλούν άσχημα προβλήματα. Αλλοιώνουν την πραγματικότητά μας, αναδιαμορφώνοντάς την μέσα από την ατζέντα του ατόμου/της ομάδας που δεν θέλει η αλήθεια να βγει στην επιφάνεια.
Και αναφορικά με αυτό, ο Mark Twain πολύ σοφά είπε: «Αν λες την αλήθεια, δεν χρειάζεται να θυμάσαι τίποτα».