Σε έναν παραδοσιακά ανδροκρατούμενο χώρο όπως αυτός του θεάματος, πιο συγκεκριμένα του κινηματογράφου, ελάχιστες χώρες μπορούν να παινεύονται ότι τα πρώτα εθνικά σημαντικά καλλιτεχνικά τους βήματα έγιναν από γυναίκα.
Φαντάζει απίστευτο – είναι όμως απολύτως αληθινό – μεταξύ αυτών βρίσκεται και το Ιράν. Η Forugh Farrokhzad έβαλε το προεπαναστατικό Ιράν στον κινηματογραφικό χάρτη και άνοιξε το δρόμο σε δεκάδες δημιουργούς που προσπαθούν μέχρι σήμερα, με τεράστιο καλλιτεχνικό και ψυχολογικό κόστος, να τον κρατήσουν ανοιχτό.
Και εγένετο φως
Η Forugh, το όνομα της σημαίνει φως στα φαρσί, γεννήθηκε τον Δεκέμβρη του 1934 στην Τεχεράνη και ήταν το τέταρτο παιδί μιας μεσοαστικής πολύτεκνης οικογένειας. Έλαβε τη βασική εκπαίδευση και έπειτα ασχολήθηκε με τη ραπτική και τη ζωγραφική. Στα 16 της, παντρεύτηκε τον ιρανό διανοούμενο, Parviz Shapour, και, ένα χρόνο μετά, απέκτησε το μοναδικό βιολογικό της παιδί. Την εποχή εκείνη ξεκινάει να γράφει τα πρώτα της ποιήματα.
Η αμαρτία
Μετά τον χωρισμό της από τον Shapour, έχασε την επιμέλεια του παιδιού της λόγω του ελευθεριακού τρόπου ζωής της. Οι ελάχιστες επισκέψεις που δικαιούταν και η τιμωρητική στάση του πρώην της, την οδήγησαν στην ολοκληρωτική απομάκρυνση από τον γιο της. Το παιδί μεγάλωσε νομίζοντας ότι η μητέρα του το παράτησε για να κάνει έκφυλη ζωή και κινηματογράφο.
Η Αναγέννηση
Το 1958, μετά από πολύμηνο ταξίδι στην Ευρώπη, επιστρέφει στο Ιράν αναζητώντας δουλειά και γνωρίζει τον Ebrahim Golestan, σκηνοθέτη και μετέπειτα σύντροφο της ζωής της μέχρι τον θάνατό της. Ο Golestan θα τη βοηθήσει να κάνει τα πρώτα της βήματα στον κινηματογραφικό χώρο, μπροστά και πίσω από την κάμερα, ενώ θα δημιουργήσουν δύο ταινίες μεγάλου μήκους μαζί και αρκετές μικρού.
Το σινεμά του Golestan είναι έντονα επηρεασμένο από το γαλλικό Νέο Κύμα και τους υπόλοιπους Νέους Κινηματογράφους της Ευρώπης που έκαναν τα πρώτα τους βήματα εκείνη την εποχή, και έρχεται να ανανεώσει το μείζονος σημασίας, αλλά κάπως παρωχημένο, κινηματογραφικό κατεστημένο του προεπαναστατικού Ιράν.
Ω, Κύριε, ποιός Σου μιλάει από την κόλαση;
Η μοναδική εξ’ ολοκλήρου δική της κινηματογραφική δουλειά είναι η μικρού μήκους ταινία με τίτλο The House is Black (1963). Πρόκειται για ένα ποιητικό οδοιπορικό σε ένα χωριό λεπρών στο Ιράν. Η βάναυση πραγματικότητα της βιβλικής ασθένειας δένει αρμονικά με την ποιητική αφήγηση της Farrokhzad.
Η πολυβραβευμένη ταινία παρουσιάζει σκόρπιες εικόνες από τους ξεχασμένους από την κρατική μέριμνα ασθενείς. Σε μια σκηνή η κάμερα μεταφέρεται στη σχολική αίθουσα του χωριού την ώρα του μαθήματος. Ο δάσκαλος λέει στα παιδιά να αναφέρουν κάτι όμορφο και ένας γλυκύτατος πιτσιρικάς αναφέρει τα τέσσερα ομορφότερα και πολυτιμότερα πράγματα στη ζωή ενός παιδιού: Το φεγγάρι, ο ήλιος, τα λουλούδια και το παιχνίδι.
Αυτή η σκηνή θα περνούσε στη λήθη κάθε θεατή αν μετά τα γυρίσματα και πριν φύγει από το χωριό η Farrokhzad, δεν υιοθετούσε τον πιτσιρικά. Ερχόμενος από την κόλαση επι γης, ο Hossein Mansouri, υπήρξε για λίγο, μέχρι να τους χωρίσει ο θάνατός της, γιός της Farrokhzad και αιώνιος θιασώτης της κληρονομιάς της μητέρας του.
Το πουλί ίσως πεθάνει
Τον Φεβρουάριο του 1967, σκοτώνεται σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα. Η επίσημη εκδοχή είναι ότι βγήκε από τον δρόμο για να αποφύγει τη σύγκρουση με ένα σχολικό με αποτέλεσμα τον θανάσιμο τραυματισμό της. Άφησε την τελευταία της πνοή πριν έρθει στο ασθενοφόρο. Ήταν μόλις 32 ετών. Έφυγε τόσο σύντομα από τη ζωή και όμως κατάφερε τόσα πολλά.
Η ποίηση ως μορφή γυναικείας επανάστασης
Εκτός από τον κινηματογράφο, η Farrokhzad ασχολήθηκε και με την ποίηση. Έγραφε από μικρή ηλικία και τα ποιήματά της, όλα γραμμένα σε ελεύθερο στίχο, είναι ποτισμένα με το βιωματικό στοιχείο. Παρά το γεγονός ότι έζησε στο προεπαναστατικό Ιράν και υπάρχει η εσφαλμένη εντύπωση ότι η ζωή για τις γυναίκες τότε υπήρξε πολύ πιο ελεύθερη, το ποιητικό της έργο έγινε στόχος αρνητικής κριτικής και ανοιχτής αποδοκιμασίας. Μετά την άνοδο του Khomeini, οι συλλογές της απαγορεύτηκαν για παραπάνω από μια δεκαετία.
Ο άνεμος θα μας σκορπίσει μακριά
Οι λέξεις δεν φυλακίζονται, όσο κι αν προσπαθούν να τις φυλακίσουν κάποιοι. Εδώ και δεκαετίες, η ποίηση της Farrokhzad μεταφράζεται και διαβάζεται σε όλο τον κόσμο. Η ταινία της παραμένει ακόμα σημείο αναφοράς στον παγκόσμιο κινηματογράφο και ενέπνευσε πολλούς δημιουργούς παγκοσμίως.
Χωρίς εκείνη πολύ πιθανόν δεν θα βλέπαμε τα κοινωνικά ντοκιμαντέρ του Kamran Shirdel, τα οποία έλαβαν την αναγνώριση που τους αξίζει μόλις τον περασμένο Νοέμβριο όταν προβλήθηκαν στο ΜοΜΑ, τις αριστουργηματικές ταινίες του Chris Marker και του Abbas Kiarostami και την εξαιρετική αν και παραγνωρισμένη δουλειά του Sohrab Shahid-Saless. Αλλά και στη Δύση, η δουλειά της αποτελεί αντικείμενο μελέτης και θαυμασμού, με τον Αμερικανό σκηνοθέτη Jim Jarmusch να μνημονεύει συχνά το The House Is Black ως μια από τις αγαπημένες του ταινίες.
Δυστυχώς στα ελληνικά παραμένει αμετάφραστη. Κάποια ποιήματά της εμπεριέχονται σε σκόρπιες ποιητικές συλλογές, αλλά το σύνολο του έργου της δεν έχει κυκλοφορήσει ακόμα στη χώρα μας. Αξίζει σίγουρα να διαβαστεί, ακόμα και αν ο αναγνώστης πρέπει να ξεσκονίσει κάπως τα αγγλικά ή τα γαλλικά του. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι και μια μυθιστορηματική βιογραφία της Farrokhzad που κυκλοφόρησε πριν λίγα χρόνια και έγινε κυρίως γνωστή από το TikTok, το Song of a Captive Bird της Jasmin Darznik.