Σε ένα άρθρο του 2014 διαβάζω την εξομολόγηση μιας γυναίκας που ξεκινάει κάπως έτσι “Είμαι ένθερμη ακτιβίστρια κατά της σεξουαλικής βίας. Έχω διαβάσει φεμινιστική λογοτεχνία και συμμετέχω σε δραστηριότητες ευαισθητοποίησης κατά της βίας. Υποστηρίζω τα θύματα και αντιτίθεμαι σθεναρά στους μύθους, τη γλώσσα και τις πρακτικές που κατηγορούν τα θύματα. Έχω όμως μια ομολογία.
Ξέρω μια επιζήσασα βιασμού
Και μερικές φορές την κατηγορώ γι’ αυτό που της συνέβη. Νιώθω ότι είμαι μια φρικτή φεμινίστρια, ακτιβίστρια και άνθρωπος μόνο και μόνο που κάνω τέτοιες σκέψεις”. Η αρθρογράφος συνεχίζει περιγράφοντας όλες εκείνες τις φορές που σκέφτηκε ότι το θύμα δεν έπρεπε να πιει τόσο πολύ, ότι δεν έπρεπε να χαμογελάσει ούτε να απαντήσει ευγενικά στον τύπο που της την έπεσε στο μπαρ και ότι τελικά, θα έπρεπε να αντιδράσει πιο έντονα για να απωθήσει τον βιαστή της.
Ενώ συνεχίζω να διαβάζω και να νιώθω αμήχανα με το πασιφανές internalized victim blaming, η συντάκτρια του κειμένου με εκπλήσσει, γράφοντας: “Τι θα γινόταν αν σας έλεγα ότι η επιζήσασα του βιασμού για τον οποίο μιλάω, αυτή που δεν μπορώ να σταματήσω να κατηγορώ, αυτή που δεν μπορώ να συγχωρήσω — είμαι εγώ; Εγώ είμαι η επιζήσασα. Είμαι εγώ και δεν μπορώ να σταματήσω να κατηγορώ τον εαυτό μου”.
Η παραπάνω εξομολόγηση συνοψίζει ένα είδους internalized victim blaming που δεν παρατηρείται στους άλλους, τους εξωτερικούς παρατηρητές οι οποίοι συνήθως θα κοιτάξουν και θα κρίνουν μια μαρτυρία βιασμού από απόσταση αλλά είναι αυτό που εκδηλώνεται από τα ίδια τα θύματα.
Με λίγα λόγια, τα θύματα κατηγορούν τον εαυτό τους επειδή υπήρξαν θύματα
Αν καθίσεις σε ένα παγκάκι και αφουγκραστείς την αντίδραση του κόσμου μετά από μια είδηση βιασμού, είναι σίγουρο ότι από κάπου θα ακούσεις τις χιλιοειπωμένες ερωτήσεις “τι φορούσε το θύμα”, “τι γύρευε μόνη της σε ξένο σπίτι”, “γιατί ήταν έξω τόσο αργά”, “γιατί είχε βγει με άτομα που δεν γνώριζε”. Μεγάλο μέρος της κοινωνίας βρίσκει πάντα τον τρόπο να κατηγορεί τα θύματα, έτσι δεν είναι να απορείς γιατί πολλά θύματα μπαίνουν στην ίδια θέση κατηγορώντας τον εαυτό τους για ό,τι τους συνέβη.
Πέρα, όμως, από το πως μπορούν να επηρεαστούν τα θύματα ψυχολογικά και το αντίκτυπο που έχει αυτή η εσωτερικευμένη ευθύνη στην αυτοεκτίμησή τους, μπορεί επίσης να έχει επίδραση στο πόσο πιθανό είναι να αναζητήσουν βοήθεια. Σύμφωνα με έρευνα της δικηγορικής εταιρείας “Bolt Burdon Kemp”, ένα στα 10 θύματα σεξουαλικής κακοποίησης θα δίσταζε να απευθυνθεί στην αστυνομία ή σε έναν δικηγόρο για την κακοποίηση από φόβο ότι θα κατηγορηθεί γι’ αυτό που του συνέβη.
Όλοι όσοι καταφεύγουν στο victim blaming δεν το κάνουν συνειδητά
Φαντάσου ότι βλέπεις μια ταινία τρόμου, ο δολοφόνος είναι κρυμμένος έξω από το σπίτι του θύματος, όταν ξαφνικά ακούγεται ένας θόρυβος και το υποψήφιο θύμα αποφασίζει να ανοίξει την πόρτα, να αφήσει την ασφάλεια του σπιτιού του για να βρει από που προήλθε ο ήχος.
Σου βγαίνει αβίαστα να φωνάξεις “μα τι κάνει, είναι τρελός, γιατί δεν κάθεται μέσα;”. Αντίστοιχα όταν ακούς για κάποιο έγκλημα, μπορεί να πιστέψεις ότι θα ήσουν πιο προσεκτικός αν ήσουν στην θέση του θύματος και αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μια πιο ήπια μορφή κατηγορίας προς τα θύματα.
Σύμφωνα με τη Barbara Gilin, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Widener “οι άνθρωποι κατηγορούν τα θύματα για να συνεχίσουν να αισθάνονται ασφαλείς”. Οι άνθρωποι έχουμε πιστέψει σε αυτήν την ιδέα ότι ο καθένας αξίζει αυτό που του συμβαίνει, έχουμε επενδύσει σημαντικά στην πίστη πως οτιδήποτε μας συμβαίνει είναι αποτέλεσμα των πράξεων μας και πρέπει να επωμιστούμε τις συνέπειες.
Ανεξάρτητα, όμως, από το τι ιδέες έχουμε καλλιεργήσει και τι θέλουμε να πιστεύουμε, ο κόσμος δεν είναι ένα δίκαιο μέρος. Αφού το αναγνωρίσουμε, χρειάζεται δουλειά για να αποδεχτούμε τόσο ότι κακά πράγματα συμβαίνουν μερικές φορές σε καλούς ανθρώπους, όσο και ότι φαινομενικά κανονικοί άνθρωποι μερικές φορές κάνουν άσχημα πράγματα.
Η αλήθεια είναι ότι δεν έχει καμία απολύτως σημασία τι φορούσε το θύμα, που πήγαινε, τι ώρα ήταν και αν είχε πάρει όλα τα σωστά μέτρα
Δεν υπάρχουν καν σωστά μέτρα, οτιδήποτε και αν φοράς, οπουδήποτε και αν πηγαίνεις, οποιαδήποτε ώρα και όσο καλά και αν ξέρεις κάποιον, μπορεί να γίνεις θύμα σεξουαλικής επίθεσης ή εσύ, ή η φίλη σου, ή η αδερφή σου, ή η γυναίκα σου, ή η μάνα σου.
Αυτή η συνειδητοποίηση, ότι δεν μπορείς να έχεις τον έλεγχο, ξέρω πόσο οδυνηρή μπορεί να είναι, όπως ξέρω πόσο θυμό μπορεί να σου δημιουργεί η πραγματικότητα: Κάθε άνθρωπος, μα κυρίως κάθε γυναίκα είναι υποψήφιο θύμα.
Μπορεί να τα κάνεις όλα σωστά και πάλι να μην είναι αρκετό
Ακόμα και αυτό το “όλα σωστά” είναι τόσο συνυφασμένο με το victim blaming γιατί στην πραγματικότητα απαξιώνει τις ζωές των γυναικών και την ελευθερία που θα έπρεπε να έχουν χωρίς “αλλά”. Αυτό το “όλα σωστά” βρίσκεται πίσω από την ύπουλη αφήγηση του τέλειου θύματος που αξίζει τη συμπάθεια και τη θλίψη μας γιατί έκανε τα πάντα σωστά.
Δεν της άξιζε. Μα φυσικά και δεν το άξιζε, σε καμία δεν αξίζει! Αλλά όταν το λέμε αυτό, όταν μιλάμε για τα “όλα σωστά” πέρα από το πόσο ακούσιο είναι, κρύβεται και ένα βαθύ υπονοούμενο ότι ορισμένες γυναίκες το αξίζουν.
Η δολοφονία της Ελένης Τοπαλούδη, συντάραξε την ελληνική κοινωνία και τη συσπείρωσε απέναντι στους θύτες ακριβώς γιατί ήταν το τέλειο θύμα. Τα είχε κάνει όλα σωστά, είχε αντισταθεί, είχε παλέψει άρα δεν της άξιζε ότι της συνέβη. Στη σεξεργάτρια, στη γυναίκα που βγαίνει ραντεβού με άγνωστος από το tinder, στη 17χρονη που πίνει και καπνίζει και φοράει κολλητές μπλούζες χωρίς σουτιέν, σε καμία από αυτές τις γυναίκες δεν αξίζει.
Δεν έχει σημασία τι έκαναν, δεν έπρεπε να κακοποιηθούν ή ακόμα και να δολοφονηθούν
Δεν υπάρχει παραίνεση που δεν έχουν παίξει στο μυαλό τους οι επιζήσασες ξανά και ξανά, δεν υπάρχει “αν” που να μην έχουν σκεφτεί και δεν υπάρχει ευθύνη που να μην έχουν καταλογίσει στον εαυτό τους. Όλα αυτά ενώ παράλληλα προσπαθούν να ξεχάσουν τη ντροπή, να διαχειριστούν το τραύμα της κακοποίησης και να συγχωρήσουν τον εαυτό τους για όλα αυτά τα “αν” που δεν έκαναν.
Ο καθένας από εμάς, οφείλει να καταπολεμήσει σθεναρά πρώτα μέσα του και μετά συλλογικά στην κοινωνία, τους μύθους και τη γλώσσα που κατηγορούν τα θύματα, ανεξάρτητα από την πρόθεση ή το πόσο συνειδητά ή ασυνείδητα γίνεται.
Η ευθύνη βαραίνει αποκλειστικά και μόνο το θύτη. Τελεία. Όταν το καταλάβουμε όλοι μας και αρχίσουμε να το φωνάζουμε σε κάθε ευκαιρία, τότε και τα θύματα ίσως σταματήσουν να κατηγορούν τον εαυτό τους.