Είναι κακό να κινούμαστε στρατηγικά προκειμένου να ικανοποιήσουμε τις φιλοδοξίες μας;
Σε πολλές περιπτώσεις, η φιλοδοξία και η στρατηγική αποτυπώνονται με αρνητικό πρόσημο, καθώς όσοι λειτουργούν με γνώμονα την προσωπική τους βελτίωση ενδέχεται να κατηγορηθούν ως «συμφεροντολόγοι» ή, ακόμη χειρότερα, ότι «πατούν επί πτωμάτων» για να κατακτήσουν όσα επιθυμούν. Στην πραγματικότητα, όμως, η επιθυμία για κοινωνική ανέλιξη είναι μια γενική τάση, η οποία εντοπίζεται σε μεγάλο ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού – και είναι λογικό. Εκτός αυτού, η διαρκής θέληση για εξέλιξη είναι αναπόσπαστο κομμάτι του ανθρώπου, εκ φύσεως.
Επομένως, γιατί να είναι κατακριτέο κάτι τέτοιο;
Η κοινωνική ανέλιξη ως πεδίο επιστημονικής έρευνας
Όπως αναφέρεται στη διδακτορική διατριβή: «Social Climbing: A Contextual Approach to Understanding the Effects of Social Hierarchy on Individual Cognition and Behavior», οι ιεραρχίες της εξουσίας είναι πανταχού παρούσες στην παγκόσμια σφαίρα και οι άνθρωποι, στο σύνολό τους, καταφεύγουν σε θεμιτές και αθέμιτες πρακτικές για να διεκδικήσουν όλα όσα ονειρεύονται.
Στο πλαίσιο της προαναφερθείσας διατριβής, λοιπόν, καταγράφεται ξεκάθαρα μια γενικευμένη τάση των ανθρώπων για εξέλιξη, άμεσα ή έμμεσα, καταφεύγοντας μέχρι και σε παράνομα μέσα. Μάλιστα, όπως επισημαίνεται και είναι ευρύτερα γνωστό, το στάτους συνδέεται με την οικονομική κατάσταση και την κοινωνική αποδοχή, ζητήματα που ίσως να μη μας αφορούν πάντοτε άμεσα, αλλά, αν μας δοθεί η ευκαιρία, θα προσπαθήσουμε να ανέβουμε σκαλοπάτι, διότι ο εχθρός του καλού είναι το καλύτερο.
Παραδείγματος χάρη, έστω ότι στην τρέχουσα θέση εργασίας μας δεν αντιμετωπίζουμε κάποιο ιδιαίτερο πρόβλημα, το κλίμα είναι αξιοκρατικό, έχουμε αναπτύξει καλές σχέσεις με τους συνεργάτες μας και αμειβόμαστε ικανοποιητικά. Παρ’ όλα αυτά, αν δεχτούμε πρόταση για συνεργασία από μια άλλη εταιρεία με αυξημένες απολαβές, περισσότερα benefits και εμφανώς μεγαλύτερες πιθανότητες για μια επιτυχημένη καριέρα, δεν θα μπούμε στη διαδικασία να το σκεφτούμε;
Κι έπειτα, εισχωρώντας βαθύτερα, πόσο αλτρουιστικά θα εξετάσουμε το θέμα; Δηλαδή, θα αναλογιστούμε ότι υπάρχει η πιθανότητα να πιεστεί η εταιρεία από την αποχώρησή μας και ότι ο τρέχων εργοδότης μας, ο οποίος είχε επενδύσει στη συνεργασία αυτή, θα χρειαστεί να μπει εκ νέου στη διαδικασία εύρεσης νέου εργαζόμενου;
Δυστυχώς, ο κόσμος μας δεν είναι πλασμένος έτσι ώστε να μας δίνει έναυσμα για να λειτουργούμε ανιδιοτελώς. Ως εκ τούτου, στην εξίσωση δεν θα υπολογιστούν οι προαναφερθείσες παράμετροι – τουλάχιστον όχι πρωτίστως. Η αρχική μας σκέψη θα αφορά στην προσωπική μας εξέλιξη, στο γόητρο και στο οικονομικό κύρος που συνεπάγεται η νέα πρόταση.
Κι αυτό δεν σηματοδοτεί απαραίτητα συμφεροντολογία ή εγωκεντρισμό.
Τα στερεότυπα και το growth mindset
Ο διακαής πόθος για κοινωνική ανέλιξη, συνήθως, πηγάζει από έναν από τους εξής παράγοντες:
1. Τις στερεοτυπικές κοινωνικές επιταγές που μας προστάζουν να είμαστε «τέλειοι» και «επιτυχημένοι» σε όλους τους τομείς.
ή
2. Στην έμφυτη τάση μας για εξέλιξη – aka growth mindset.
Όπως και σε κάθε άλλη περίπτωση, έτσι κι εδώ τα στερεότυπα έχουν καταφέρει να διεισδύσουν ύπουλα στη φιλοσοφία με την οποία έχουμε γαλουχηθεί και ξεκινάει από το, παλαί ποτέ, «γιατρός ή δικηγόρος να γίνεις».
Κάπως έτσι, η κοινωνία προστάζει πως, αν γίνουμε πλούσιοι, αφεντικά, αγοράσουμε ένα μεγάλο σπίτι με κήπο και ένα καινούργιο αυτοκίνητο, αυτομάτως χαίρουμε εκτίμησης και θαυμασμού. Μέγα λάθος, αλλά το προσπερνάμε, διότι αποτελεί τμήμα μιας διαφορετικής συζήτησης. Στη δεύτερη περίπτωση, το κίνητρο είναι πράγματι υγιές, διότι όντως μας αφορά εξ ολοκλήρου η όποια προσπάθεια για κοινωνική ανέλιξη, αλλά και στις δύο περιπτώσεις υπάρχουν λεπτές γραμμές.
Σίγουρα διαφέρουν από ηθική σε ηθική, από άνθρωπο σε άνθρωπο και από συνθήκη σε συνθήκη. Γι’ αυτό, ήρθε η ώρα να καταρριφθούν ορισμένοι μύθοι.
Οι αστικοί μύθοι γύρω από την κοινωνική ανέλιξη
Μιας και καταβάλλονται συλλογικά προσπάθειες για την αποστιγματοποίηση πολλών ορισμών, λέξεων, τάσεων ή πεποιθήσεων, ας κατεδαφίσουμε πανηγυρικά και τους μύθους που περιβάλλουν την κοινωνική ανέλιξη.
«Οι φιλόδοξοι άνθρωποι πατούν επί πτωμάτων»
Οι φιλόδοξοι άνθρωποι θέτουν υψηλούς στόχους και εργάζονται σκληρά για να τους επιτύχουν, κατακτώντας με την αξία τους μια σειρά επιτευγμάτων και προνομίων. Επί πτωμάτων πιθανότατα πατούν οι οπορτουνιστές, καθώς εξ ορισμού λειτουργούν αποκλειστικά με γνώμονα το προσωπικό συμφέρον.
Κι αυτό, επειδή τότε αυξάνεται σημαντικά ο κίνδυνος της εκμετάλλευσης ή της χειραγώγησης.
«Για τα λεφτά τα κάνει όλα»
Αυτό δεν είναι τόσο μύθος, όσο έμμεση κατηγορία από αυτόκλητους δικαστές των πάντων. Τα χρήματα, μεμονωμένα, έχουν γίνει αντικείμενο τεράστιας παρεξήγησης. Το γεγονός ότι υπάρχει μια γενικότερη δυσφορία απέναντι σε όσους έχουν μοχθήσει για να δημιουργήσουν μια μικρή περιουσία προκύπτει από τη συλλογική φτωχοποίηση που μας μαστίζει ως χώρα.
Αν απαγκιστρωθούμε από το αυτό και δούμε τα πράγματα με «κρύο» μυαλό, ίσως παραδεχτούμε ότι κάποιοι ζουν πιο άνετα επειδή είναι ικανοί και το αξίζουν. Μπορεί να εργάστηκαν σκληρά ολόκληρα μερόνυχτα και να διεκδίκησαν με το σπαθί τους ό,τι τους έχει δοθεί. Διότι, δυστυχώς ή ευτυχώς, τα χρήματα είναι μείζον μέσο διαβίωσης.
Και το να στοχεύουμε σε υψηλές αμοιβές μπορεί να συνδέεται με την επιθυμία κάποιου να προσφέρει ένα καλύτερο μέλλον στην οικογένειά του – αλλά και στον ίδιο. Αυτό επ’ ουδενί είναι κατακριτέο. Τα προβλήματα αρχίζουν όταν στο προσκήνιο εμφανίζονται αθέμιτες ή παράνομες πρακτικές πλουτισμού.
«Οι καριερίστες δεν κάνουν για οικογένεια»
Στερεοτυπικό και αναληθές. Η αφοσίωση και η στοχοπροσήλωση στην επαγγελματική επιτυχία και την οικονομική άνεση δεν συνιστούν καλό ή κακό έναν εν δυνάμει γονέα.
Για την ακρίβεια, δεν έχει αποδειχτεί πως υπάρχει κάποιο ασυμβίβαστο ανάμεσα στις δύο αυτές έννοιες, όταν υπάρχει αμοιβαίος σεβασμός και συνεργασία ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας. Όντως, η δημιουργία οικογένειας απαιτεί χρόνο, αφοσίωση και θυσίες. Απλώς, με ποιο κριτήριο θεωρείται ότι όποιος εργάζεται Δευτέρα-Παρασκευή 9-5 θα είναι «καλός γονιός», ενώ ένα υψηλόβαθμο στέλεχος ή ένας επιχειρηματίας – που έχει και διαφορετική ευελιξία – θα είναι «κακός γονιός»;
«Όσοι στοχεύουν στην κοινωνική εξέλιξη δεν έχουν πραγματικούς φίλους. Δρουν με αποκλειστικό γνώμονα το συμφέρον»
Μια ακόμη επικρατούσα αντίληψη απέναντι σε όσους κυνηγούν τις φιλοδοξίες τους συνάδει με την αδυναμία τους να συνάψουν ουσιώδεις, πραγματικές φιλίες. Αντιθέτως, οι στερεοτυπικές τάσεις τους θέλουν να βρίσκονται συνεχώς δίπλα σε άτομα με εξουσία, επιρροή και οικονομική άνεση. Σε άτομα, εν ολίγοις, τα οποία μπορούν να συμβάλλουν καθοριστικά στην εξέλιξή τους με πολλούς και διάφορους τρόπους.
Σαφώς, αν είχαμε όλοι τη δυνατότητα να δειπνήσουμε με μεγαλοεπιχειρηματίες της Silicon Valley δεν θα το παίζαμε «βαριά πεπόνια», διότι θα είχαμε μια «χρυσή» ευκαιρία στα χέρια μας να μοιραστούμε τις ιδέες μας και να αποκομίσουμε σημαντικές χρηματοδοτήσεις. Ωστόσο, είναι γνωστό τοις πάσι ότι οι κοινωνικές γνωριμίες και οι συνεργάτες αποτελούν ένα εντελώς διαφορετικό κεφάλαιο από τον φίλο που θα καλέσουμε στις 4 η ώρα το ξημέρωμα, επειδή είμαστε σμπαράλια μετά από έναν χωρισμό.
Είναι πολύ εντάξει να επιδιώκουμε την κοινωνική ανέλιξη
Ζούμε σ’ έναν κόσμο που δεν διστάζει να μας δείξει με το δάχτυλο, ανεξάρτητα από το ποιο μονοπάτι θα ακολουθήσουμε. Αν επιλέξουμε να αφοσιωθούμε στην οικογένειά μας, θα πουν ότι είμαστε οκνηροί ή τεμπέληδες που δε δουλεύουμε για να συνεισφέρουμε οικονομικά. Αν εργαστούμε ως υπάλληλοι θα μας κακοχαρακτηρίσουν επειδή «παραμελούμε την οικογένειά μας» ή επειδή «δεν είχαμε το μυαλό να γίνουμε αφεντικά του εαυτού μας». Αν πάλι κάνουμε τη δική μας επιχείρηση, θα θεωρηθεί ότι είμαστε καριερίστες, φιλοχρήματοι και ότι θέτουμε την προσωπική μας ζωή σε δεύτερη μοίρα.
Πάντα θα υπάρχει κάποιο κακεντρεχές άτομο, το οποίο θα θελήσει να αποδομήσει το ρόλο μας, χωρίς απαραίτητα να γνωρίζει τους αγώνες που έχουμε καταβάλλει. Στο τέλος της ημέρας, αυτό που μετράει είναι πόσο θέλουμε εμείς να εργαστούμε για την κοινωνική μας ανέλιξη και με ποιους – θεμιτούς πάντα – τρόπους μπορούμε να εκπληρώσουμε τα όνειρα και τις φιλοδοξίες μας.